7

१) संकरीकरण (हैब्रिडायझेशन किंवा क्रॉस ब्रीडिंग) म्हणजे भरमसाठ उत्पादन वाढ असं आपण समजतो, किंवा तसं आपल्यावर बिंबवल जातं, किंवा आपण सगळीकडे अशी संकरित उत्पादनांची भरपूर उदाहरणे पाहतो.
२) उत्पादन वाढी साठी बंदिस्त शेळ्यांच्या बाबतीत बोअर, बिटल, सिरोही, कोटा वगैरे शेळ्यांशी संकर करण्याचा सल्ला हमखास दिला जातो. संकरीकरण केल्याने हायब्रीड व्हीगर तयार होते अस सांगितलं जातं.
३) तेंव्हा पुस्तके, प्रशिक्षणे, चर्चासत्रे वैगरे माध्यमातून संकरिकरणाचे फायदे व यशोगाथा पहावयास मिळतात.
४) संकरीकरण सगळीकडेच म्हणजे सर्वच वनस्पतीत व प्राण्यात तितकं यशस्वी होतं का किंवा तशी हायब्रीड व्हीगर मिळते का? असा प्रश्न आपल्या मनात कधी येत नाही. असं कोणी समजावत नाही किंवा त्यावर फारसं कोठे वाचावयास मिळत नाही.
५) या साठी सेल्फ स्टडी करावा लागेल तेंव्हाच संकरीकरनातलं इंगित समजेल. मी तसा तो केला आहे आणि या चॅनेल द्वारे वाचकांसमोर मांडण्याचा प्रयत्न करणार आहे. माझा हा अभ्यास काही परिपूर्ण नाही परंतु, माझी विनंती अशी कि आपण या पुढचा अभ्यास स्वतः करावा. किंवा माझ्या म्हणण्यात काही त्रुटी असल्यास निदर्शनास आणून द्याव्यात.
६) संकरिकर्णकडे जाण्यापूर्वी काही उदाहरणे पाहू-
- खेचर (घोडा व गाढवाचा संकर)
- जिप (शेळी व मेंढीचा संकर)
- वणराजा, गिरीराज कोंबड्या (देशी व विदेशी कोंबड्यांच्या जातीचा संकर)
- टोमॅटोचे संकरित वाण ( झुडुपवर्गीय व वेलवर्गीय जातींचा संकर)
- संकरित hf गायी ( देशी गाई व विदेशी hf गाईचा संकर)
- मका पिकाचे संकरित वाण ( मक्याच्या निवड पद्धतीने तयार केलेल्या विविध वाणांचे व प्रकारांचे संकर)
- आंबा, पेरू, डाळिंब, सीताफळ इ संकरित वाण
- भेंडी, गवार, काकडी इ संकरित वाण
- सानेंन शेळी - उदाहरणे पुष्कळ आहेत, चर्चेसाठी एवढी पुरतील.
७) घोडा व गाढव या दोन स्वतंत्र प्रजातींचा संकर करून खेचर तयार झाले. खऱ्या अर्थाने हि हायब्रीड व्हीगर आहे कारण यात घोड्याच्या व गाढवाच्या गुणांचा सुयोग्य संगम आढळतो. जी कामे घोडा व गाढव करू शकत नाही ती कामे खेचर करते. मात्र खेचरला मूल बाळ होत नाही अशी माहिती नेट वर वाचायला मिळते.
८) जीप हा देखील खेचाराप्रमाणे शेळी व मेंढीचा अंतरप्रजातीय संकर आहे परंतु, ती यशस्वी होत नाही. थोडक्यात हायब्रीड व्हीगर सोडाच, तयार झालेली संकरित जात पुढे जगत नाही. अशी माहिती नेटवर आहे.
वरील दोन उदाहरणातून हे दिसून येते कि हायब्रीड व्हीगर सर्वच प्राण्यांच्या व वनस्पतींच्या दोन जातीच्या किंवा अंतरप्रजातीच्या संकरातून मिळतेच असे नाही.
९) वणराजा व गिरीराज या कोंबड्या विकसित करताना परदेशातील अपल्यापेक्ष कितीतरी जास्त अंडी व मांस उत्पादन देणाऱ्या कोंबड्यांच्या जातीशी संकर केलेला आहे. त्या परदेशातील जाती आपल्याकडे वाढवणे शक्य नसते कारण आपले हवामान त्यांना मानवत नाही, म्हणून आपण त्यांचे 50 टक्के रक्त असलेले संकर करून हायब्रीद व्हीगर मिळवतो, ज्यांचे उत्पादन स्थानिक कोंबड्यांपेक्षा कितीतरी जास्त मिळते.
बरोबर असंच संकरित hf गाईंच्या बाबतीत झाले आहे. मूळ hf गाय हि थंड हवामानात वाढणारी असून ती तिकडे प्रति दिन प्रति गाय 25 लिटर सरासरी दूध देते. मूळ hf गाय आपल्याकडे सांभाळणे शक्य नाही, आपले हवामान तिला अजिबात मानवणार नाही. तसेच देशी गायीचे व hf गाईचे कुळ वेगवेगळे असल्याने आपल्याकडील संकरित hf गाई ह्या अंतरप्रजातीय संकर होत. मूळ hf गाईचे 50 टक्के रक्त संकरित hf गायी मध्ये येत असल्याने आपणास हायब्रीड व्हीगर मिळते व दूध उत्पादनात देशी गाईनपेक्षा सरासरी 4 ते 6 लिटर ची वाढ मिळते.
१०) टोमॅटोचे वेगवेगळे 5 प्रकार आहेत. त्यांचं वर्गीकरण मुख्यतः दोन प्रकारात करतात. एक म्हणजे झुडुपवर्गीय (determinate) आणि दुसरं वेलवर्गीय ( indeterminate). येथे ज्या हवामानात झुडुपवर्गीय येते त्याच हवामानात वेलवर्गीय देखील येते. या उदाहरणात आपणास हायब्रीड व्हीगर चा अर्थ लक्षात येईल, त्यासाठी हे उदाहरण सांख्यिकीय पद्धतीने पाहू-
- समजा वेलवर्गीय टोमॅटोच्या झाडाला 200 फळे प्रत्येकी 40ग्राम ची लागतात. तेंव्हा एकूण उत्पादन 8000ग्राम मिळते.
- झुडुपवर्गीय टोमॅटोला 50 फळ प्रत्येकी 150ग्राम वाजनाची लागतात. तेंव्हा एकूण उत्पादन 7500ग्राम उत्पादन मिळते.
- झुडुपवर्गीय व वेल वर्गीय जातींचा जेंव्हा संकर केला जातो (semi indeterminate) तेंव्हा संकरित जाती (f1 हायब्रीड) मध्ये दोघांच्या अनुवांशिक गुणधर्माची सरासरी येते.
- येथे फळाच्या संख्येची सरासरी येईल २००+50/2= 125 फळ.
- फळाच्या वजनाची सरासरी येईल ४०+१५०/२=९५ ग्राम.
- या हिशोबाने तयार होणाऱ्या f1 संकरित जातीचे उत्पादन  125x95 बरोबर 11875 ग्राम येईल.
- याला म्हणतात हायब्रीड व्हीगर कारण यात दोन्ही माता पित्याच्या उत्पादनपेक्षा कितीतरी जास्त उत्पादन मिळालं.
- पूर्वी टोमॅटो चे उत्पादन एकरी 4 ते 8 टन मिळायचे आता ते एकरी 40,60 अगदी 90 टनापर्यंत मिळते ते केवळ
हायब्रीड व्हीगर (संकरित जोम) मुळे.
११) अफघाणीस्थानी घोडे (पूर्वी युद्धात वापरायचे आता लग्नात नावरदेवसाठी वापरतात ते) व मेंडपालांकडे बिर्हाड वाहण्यासाठी असणारे घोडे हे असेच टोमॅटो सारखे एकाच जातीचे दोन प्रकार आहेत. या दोघांचा संकर करून हायब्रीड व्हीगर असलेली नवीन जात निर्माण केल्याच वाचनात, ऐकण्यात नाही, किंबहुना ते शक्य नसावं.
१२) मका पिकामध्ये देखील टोमॅटो सारखे 3 प्रकार माझ्या माहिती प्रमाणे आहेत. त्यातले दोन म्हणजे पिवळी व पांढरी मका. मुळात मका पिकात इतर कोणत्याही पिकात झाले नसेल एवढे संशोधन झाले आहे. मका पिकाचे जास्तीत जास्त उत्पादन देणारे सरळ वाण निवड पद्धतीने तयार करून त्यांचे पुन्हा संकरीकरण करून हायब्रीड व्हीगर मिळवतात. बऱ्याच वेळा दोन संकरित वाणांचा पुन्हा संकर करून डबल हायब्रीड मिळवतात. यांचं उत्पादन सरळ वानांपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त मिळतं.
१३) आता संकरीकरण करून हायब्रीड व्हीगर कोठे मिळाली नाही ते पाहायला हवं. हापूस, केशर या आंब्याच्या निवड पद्धतीने तयार केलेल्या जाती आहेत तर नीलम, रत्ना या संकरित जाती आहेत. या दोन्ही संकरित जाती फार प्रसिद्ध झाल्या नाहीत कारण संकरीकरण करून त्यात उत्पादन वाढलं नाही किंवा चवही वाढली नाही. सरदार हि पेरूची निवड पद्धतीनं तयार केलेली जात आहे तर तिचाच वापर करून संकरित पेरूची ललित हि गरास गुलाबी रंग असलेली जात निर्माण केली आहे. ललित चे उत्पादन सरदार पेक्षा जास्त नाही. डाळिंबामध्ये आरक्ता व मृदुला या संकरित जाती आहेत, पण उत्पादनात विशेष वाढ नाही.
१४) टोमॅटो सोडून इतर भाजीपाल्यात संकरिकरणातून उत्पादानत भारीव वाढ झाली अशी उदाहरणने फारच कमी आहेत. उदा कांदा लसूण, गवार भेंडी, वेलवर्गीय भाजीपाला इ मध्ये संकरित जातींचे उत्पादन जेमतेम आहे.
१५) डाळ वर्गीय व तेलवर्गीय पिकात संकरिकरणातून उत्पादन वृद्धी होईल अश्या संकरित जाती का निर्माण झाल्या नाहीत. कारण भारत या पिकांचा मोठा आयातदार देश आहे. या पिकांत हायब्रीड व्हीगर मिळत नसावी.
१६) सानेंन शेळी व फुले त्रिवेणी गाय यांचा विचार करू. सानेंन हि दूध उत्पादन वाढीसाठी संकरित शेळी ची जात विकसित केली आहे. आता ती संकरित नसून स्वतंत्र जात आहे. फुले त्रिवेणी गाई मध्ये गीर 25 टक्के hf 50 टक्के व जर्सी 25 टक्के असा रक्ताचा संगम किंवा अनुवांशिक गुणधर्माचा संगम आहे. ती आता एक स्वतंत्र गायींची जात आहे.
१७) माझ्या माहितीत असं एकही उदाहरण नाही कि दोन भारतीय देशी गाईंचा संकर करून जास्त दूध उत्पादन देणारी हायब्रीड व्हीगर गाय तयार केली आहे. कारण दोन देशी गाईच्या संकरातून हायब्रीड व्हीगर मिळणे सध्या तरी शक्य नाही. दोन देशी जातीच्या कोंबड्यांच्या संकर करून त्यांच्या पेक्षा जास्त उत्पादन देणारी संकरित जात विकसित केली आहे काय? जाफराबादी व किंवा मुऱ्हा म्हशींचा पंढरपुरी म्हशी सोबत संकर करून त्यांचे पेक्षा जास्त उत्पादन देणारी म्हशीची जात विकसित केली आहे काय?
१८) शेळ्यांमध्ये दोन देशी जातीचा संकर करून हायब्रीड व्हीगर मिळवता येणार नाही हे एव्हाना स्पस्ट झाले असावे. थंड प्रदेशातील शेळीच्या जातीचा उष्ण प्रदेशातील जातींशी केलेला संकर यशस्वी होत नाही हे नेट वर वाचावयास मिळते. परदेशातील जास्त मांस व दूध उत्पादन देणाऱ्या शेळ्यांच्या जातींशी भारतीय शेळ्यांच संकर केला असता जे गुणधर्म संकरित जातीत येतात ते एकतर कायमस्वरूपी टिकत नाहीत किंवा त्यांच्यात सत्यतता नसते.
१९) आता प्रश्न आहे तो बोअर जातीच्या शेळीच्या संकराबाबतचा. बोअर या शेळीचा इतिहास पहिला तर ती मुळातच वेगवेगळ्या शेळ्यांच्या जातीपासून तयार झालेली एक संकरित जात आहे. आता ती स्वतंत्र जात जरी असली तरी. बोअर शेळी मध्ये आणि भारतीय उत्पादनामध्य किंवा त्यांच्या अनुवांशिक गुणधर्मामधे फार मोठा फरक नाही. जर तो तसा असता तर आपणास ती पासून नक्कीच हायब्रीड व्हीगर मिळाली असती. उदा. बोअर चे जुळे देण्याचे प्रमाण भारतीय शेळ्यांपेक्षा फार जास्त नाही, बोअर चे आकारमान देशी शेळ्यांपेक्षा फार जास्त नाही. बोअर चा संकर करून मांस उत्पादन माता पित्याच्या सरासरी इतके जरूर वाढेल पण ते केंव्हाही बोअर बोअर पेक्षा जास्त वाढणार नाही. म्हणजेच हायब्रीड व्हीगर मिळणार नाही.
२०) तेंव्हा मला असं वाटतं कि शेळ्यांमध्ये संकरीकरण करण्यापेक्षा निवड पद्धतीचा अवलंब करावा. तोच एकमेव उत्पादन वाढीचा मार्ग आहे. या चॅनेल वर सुरवातीपासून हेच सांगत आलो आहे.
चॅनेल वरील लोकांना हि माहिती वाचावयास मिळाली परंतु जे अशिक्षित शेळी पालक आहेत ज्यांच्या मनात बोअर व इतर शेळ्यांच संकर करण्याचा विचार आहे अश्या लोकांपर्यंत हि माहिती पोचविण्याचे जबाबदारी या चॅनेल वरील वाचकांची आहे अस मी समजतो व माझी अपना सर्वाना तशी विनंती आहे. अश्या लोकनसाठी समाजसेवेच्या भूमिकेतून आपण सर्वांनी हे करावं कारण-
" चांद भी है, सुरज भी
मगर आप रास्ते का दिया बन जाईये।"

लेखक- बाळू मोटे बारामती. ९४२२५१२६८०