16

1) आमचा वाडा (मेंढरं) राहुरी विद्यापीठातील कॅनॉल वर सन 2004 साली होती. तेथे आम्ही जवळपास 15 ते 20 दिवस होतो. जवळच वांबोरी नावाचे एक गाव आहे, तेथील आसपासच्या एका वस्तीवरील एक शेतकरी आमच्या वाड्यावर आले, त्यांनी सांगितले कि त्यांचा एका शेळीच्या सडातून दुधाच्या गाठी येतायेत.
2) माझी आई मेंढरांकडे असते, ती त्या शेतकर्याच्या घरी गेली आणि त्या शेळीला वळ (कास दाह किंवा मस्टायटीस) झाला होता. सलग 3-4 दिवस आईने त्या शेळीची ट्रीटमेंट केली आणि शेळी बरी झाली. पूर्ववत दूध देऊ लागली.
3) त्या शेतकऱ्याने माझ्या आईसाठी साडी घेऊन तिचा सन्मान केला.
4) वरील उदाहरण सांगायचे काही कारण नव्हते, परंतु नुकताच माझ्या एका शेळीला मस्टायटीस झाला आणि मी प्रथम माझ्या आईकडे त्यासंबंधीच्या उपचारकरिता विचारणा केली.
5) अनुभव हाच गुरू असतो आणि अडाणी माणसे देखील अनुभवाने समृद्ध असतात( बहुदा आपण शिकलेले ते मान्य करत नाही).
6) मस्टायटीस झाला आणि तो योग्य रित्या बरा नाही झाला म्हणजे एक तर शेळीची कास निकामी होते किंवा तिचा एक सड निकामी होतो, दुसरे म्हणजे ती प्रजोत्पादन करते परंतु दूध पाजू शकत नाही. या परिस्थितीत शेळी कमी भावात विकून टाकण्याशिवाय पर्याय राहत नाही.
7) जेंव्हा कासेतून चीक येत असतो तेंव्हा जर करडांची टाळू म्हणजे डोक्याचा माथा जर कसेला लागला म्हणजे धका बसला तर कास कठीण, कडक होते. तो मस्टायटीस नसतो. असं आई सांगते. दुसरं असं कि शेळीच्या किंवा मेंढीच्या सडाला खांडूक होतं. खांडूक म्हणजे सडावर एक विशिष्ट जखम होते. हा देखील मस्टायटीस नसतो. तिसरा प्रकार म्हणजे कासेतून एक किंवा दोन्ही सडातून दुधा ऐवजी सुरवातीला दुधाच्या गाठी, रक्त मिश्रित दुधाच्या गाठी, त्यानंतर रक्त मिश्रित पाणी येते. कास सुजते.
हे सर्व आपणास दिसते आपण समजू शकतो. पण अनुभवी माणसाला आणखी एक लक्षण चेक करावं, ते असं, ज्या ठिकाणी कास शरीराला चिकटलेली असते तिथे एक मोठी शिर मागच्या बाजूने आपणास दिसते. ती शिर सुजते व गाठ तयार होते. मायांगच्या आत देखील एक अशीच शिर असते, ती सुजते व गाठ तयार झाल्यासारखे वाटते.
8) शेळीच्या सडाला खांडूक झालं म्हणजे तिला मस्टायटीस होण्याची सर्वात जास्त शक्यता असते. एरवी शेळीला मस्टायटीस होण्याची शक्यता फारच कमी असते. माझ्या शेळीच्या बाबतीत नेमकं असंच झालं.
9) वळ(मस्टायटीस) झाल्यावर वळ मोडणे हि एक प्रक्रिया असते, ती व्यवस्थित पार पडली म्हणजे कास निकामी होत नाही.
10) सर्व प्रथम दोन्ही सडातील दूध सावकाश पिळून काढावे. हळद, गूळ, तूप, चुना (थोडासा), मीठ(थोडे), व शेळीच्या कासेतील मळ सारख्या प्रमाणात घेऊन त्याचे कणकीसारखे  मिश्रण तयार करावे. त्यातील थोडे घेऊन मायंगात बोट घालून खालच्या बाजूला जी गाठ असते ति चोळावी.
कसेवर जी गाठ असते ती देखील वरून खाली या पद्धतीने चोळावी. कासेला मसाज करावा. असे तीन दिवस दिवसातून एकदा करतात. दूध दिवसातून 2-3 वेळा पिळून काढावे लागते.
11) टायलॉसिन, निओमयसिंन, एन्रोफ्लोक्सासिन इ अँटी बायोटिक शेळीला योग्य मात्रेत टोचावे लागते. शेळीच्या सडात प्रतिजैविक जसे पेडिस्टरीन वैगरे सोडता येत नाही.
12) ताप, कणकनी, ठणक थांबवण्यासाठी निमुसुलाईड, किंवा प्यारासीटमोल ची गोळी किंवा इंजेकशन द्यावे लागते.
13) कासेत इंजेकशन टोचू नये, त्यामुळे कास किंवा सड निकामी होण्याची शक्यता असते.
14) वेखंड पाण्यात उगाळून त्याचा लेप कासेवर पाठीमागील बाजूवर द्यावा. त्याने सड निकामी होत नसल्याचं अनुभव आमचे मेंढपाळ मंडळी सांगतात.
15) सध्या तरी मला डॉक्टर जे उपाय करतात ते माहित नाहीत.
जे मला माझ्या आईने व इतर मेंढपाळ मंडळींनी सांगितले ते मी येथे नमूद केले. हे उपाय स्वतःच्या जबाबदारीवर वापरावेत, कोणत्याही नुकसानीस मी जबाबदार नसेन. यातुन शेळी बरी होणे, पुन्हा दूध देऊ लागणे हे एक मोठे आव्हान असते.
लेखक- बाळू मोटे बारामती