10

१) चारा व्यवस्थापन कसे करावे या विषयी अनेक सल्ले मिळतात, परंतु ठोस असे दिशादर्शन मिळत नाही. या पोस्ट मध्ये मी माझी या विषयी काही ठोस मते मांडणार आहे.
२) चाऱ्याच्या बाबतीत शेळी या प्राण्यास लक्षात घेता काही विशिष्ट गृहीतके किंवा नियम आहेत; ती वेगवेगळ्या ठिकाणी पहावयास ऐकावयास मिळतात व बंदिस्त शेळी पालनाकरिता सुचवली जातात त्यातील काही खालील प्रमाणे-
- शेळी 70 टक्के चारा (झाडावरील) ओरबाडून (browsing) खाते तर 30 टक्के जमिनीलगत (grooming) चरते.
- शेळीच्या खाद्यात किंवा चाऱ्यात सतत बदल करायला हवा कारण शेळी वेगवेगळा चारा खाणे जास्त पसंत करते.
- शेळी साठी झाडपाला मिळेल असा चारा लागवड करावी. ज्या मध्ये सुबाभूळ, शेवगा, शेवरी, हादगा, अंजन, ग्लिरिसिडिया, तुती इ अनेक झाडांची नावांची यादी दिली जाते.
- त्या बरोबर मका, मेथी घास, दशरथ घास, मारवेल, बरसीम, कडवळ, हत्ती घास इ चा चाऱ्यात नियमित वापर असावा असं ठासून सांगितलं जातं.
- जनावरांसाठी (शेळी धरून सर्वांसाठी) आहारात 70 टक्के एकदल वर्गीय व 30 टक्के द्विदल वर्गीय चारा द्यावा.
- शेळीला 3 ते 5 किलो हिरवा चारा व 0.5 ते 2 किलो सुका चारा द्यावा.
- पारंपरिक चार्यव्यतिरिक्त शेळीला ऍझोला, हैड्रोपोनिक मका, फळांच्या साली, यूरिया प्रक्रिया केलेल गव्हाचे काड, मुरघास इ द्यावे.
- कहर म्हणजे काही ठिकाणी घरातील ऊष्ठे, भाजीचे देठ इ चा शेळीच्या आहारात उपयोग करावा असं आवर्जून सांगितलं जातं. (या आहाराने किती शेळ्यांच किती पोट भरेल...?)
- शेळीचं दूध आयुर्वेदिक असतं त्याचे कारण म्हणजे ती वेगवेगळ्या झाडांचा पाला व विविध प्रकारचा चारा खाते.
-  चाऱ्या व्यतिरिक्त शेळीला 300 ते 500 ग्रॅम खुराक द्यावा.
- शेळीला 15 ते 20 ग्राम मिनरल मिकश्चर द्यावे.
- शेळीला भरपूर व थंड पाणी 24 तास उपलब्ध करून द्यावे. काहींच्या मते पाण्यात पोटॅशियम परमंगनेट तर काहींच्या मते थोडे मीठ तर काहींच्या मते गूळ टाकावा.
- इ.इ.इ.....
हि यादी खूप मोठी होईल.
३) वरील मुद्दा क्रमांक 2 मध्ये सांगितलेल्या बाबींशी मी व्यक्तिशः सहमत आहे. सांगितल्या प्रमाणे सर्व बाबी करता येत असतील तर अवश्य कराव्यात.
४) बंदिस्त शेळी पालन व मटनाकरिता करडे विकायची असतील, व्यवसाय फायदेशीर करायचा असेल तर माझ्या मते मुद्दा क्रं 2 मधील बाबींचा बारकाईने विचार करायला हवा.
५) चाऱ्याचे नियोजन करताना माझ्या मते 3 बाबीं पहाव्यात
- चाऱ्याची पौष्टीकता व मुबलकता
- चाऱ्याची किंमत
- चारा कापून शेळ्यांना खाऊ घालण्यात लागणारा वेळ.
६) मी सुरवातीला सांगितल्या प्रमाणे कोणीही चाऱ्याचे निश्चित असे नियोजन सांगत नाहीत; कि बाबा अमुक तमुक चारा लावल्यावर शेळ्या तब्यतीने चांगल्या राहतील. आर्थिक हिशोब बिघडणार नाही वैगरे. माझ्या मते खालील पद्धतीने चाऱ्याचे नियोजन केल्यास ते सर्व दृष्टीने फायद्याचे ठरते-
७) चार्यामध्ये प्रमुख तीन गोष्टी असाव्यात
- मका
- मेथी घास
- कोणताही एक झाडपाला (जसे सुबाभूळ, शेवरी )
या बरोबर 22 टक्के पेक्षा जास्त प्रथिने असलेला पुरेसा (पुरेसा याचा अर्थ भरपूर या अर्थाने) खुराक शेळीला दिला पाहिजे.
८) वरील पद्धतीने नियोजन केलं तर शेळ्याची तब्येत 100 टक्के चांगली राहते. चारा आणून घालण्यातलं वेळ वाचतो. वर्षभर हा चारा घेता येतो. यातील मका हि नेहमी चिकात आलेली असावी तर मेथीघस 30 टक्के पर्यंत फुलोऱ्यात आलेला असावा. सुबाभूळ किंवा शेवरी एकूण चाऱ्याच्या 20 ते 30 टक्के द्यावी.
९) वरील नियोजनात (८) सीझन नुसार थोडा फार बदल करता येईल. उदा स्वतःच्या शेतातील उपलब्धतेनुसार सोयाबीन, तूर, भूईमुग, कांदा पट इ शेळ्यांना देता येईल.
१०) चर्या बाबतीत माझी मते खालील प्रमाणे आहेत-
- उगीच महागडी बियाने आणून चाऱ्याची लागवड करू नये.
- चार्यावरचा एकूण खर्च दर दिवशी दर शेळी मागे हा 10 रु पेक्षा जास्त होता कामा नये या कडे जाणीवपूर्वक लक्ष दिले पाहिजे.
- कडवळ व हत्ती घास हा चारा अगदीच नाविलाज असेल तरच शेळ्यांना द्यावा.
- मेथी घास, दशरथ घास, मारवेल या पैकी कोणताही एकच लावावा कारण या चाऱ्याची कापणी करण्यास बराच वेळ लागतो. शक्यतो मेथी घास लावावा. दर वर्षी नवीन रानात किंवा आलटून पालटून लावावा.
- मेथी घासवर मावा येतो, अश्या वेळेला मावा असलेला चारा खाऊ घालू नये, शेळ्या भुळकांडतात. त्यासाठी किनोलफॉस किंवा इमिडाक्लोप्रिड किंवा निंबोळी तेल किंवा स्पिनोसॅड इ पैकी एका औषधाची 8 दिवसाच्या अंतराने दोनदा फवारणी करावी. फवारणी केल्यानंतर दोन दिवस मेथी घास शेळ्यांना घालू नये. (निंबोळी तेल किंवा स्पिनोसॅड वापरल्यास घालू शकता)
- मका, मेथी घास व सुबाभूळ या सर्वांची कुट्टी करून शेळ्यांना द्यावा. सुबाभूळ अंगठ्याच्या आकारापेक्षा लहान किंवा तेवढी असावे.
- एकदल व द्विदल चाऱ्याचे प्रमाण 60:40 किंवा 50:50 या प्रमाणे ठेवावे.
- दररोज मिनरल मिकश्चर चा उपयोग करावा. माझ्या मते 10 ग्राम पेक्षा जास्त मिनरल मिकश्चर देण्याची आवश्यकता नसते.
- योग्य गुणवत्तेचा हिरवा चारा असल्यास सुका किंवा वाळलेला चारा किंवा वैरण अजिबात दिली नाही तरी काही फरक पडत नाही.
- गरज असेल तरच मुरघास बनवावा. मूरघासात मूळ मुक्यातील 2 टक्के प्रोटीन कमी होते.
- मुरघास बनवणे शक्य नसेल तर चिकातील मका उभीच सुकू द्यावी, नंतर कापावी व वाळवून साठवावी. अशी वाळलेली मका खाऊ घालणार असेल तर 30:70 असे प्रमाण मका व मेथी घासचे ठेवावे व ADE व K हे जीवनसत्व असलेले मिनरल मिकश्चर (जसे कि ऍग्रिमीन फोर्ट) द्यावे.
- माझ्या मते चारा व खुराक यांची शेळीच्या वजन वाढीतील व तब्येत सुधारण्यात 60:40 अशी भूमिका असावी. तेंव्हा चारा व खुराक यांचे उत्तम व्यवस्थापन करणे महत्वाचे आहे.
- स्थानिक जातीच्या शेळ्यांकरिता (उस्मानाबादी इ.) उगाचच विकतचा तूर भुसा, हरी पत्ती इ महागडा चारा खरेदी करू नये.
- उत्तम प्रकारचा खुराक हेच खरं शेळ्यांसाठी टॉनिक आहे. उगीचच अमुक तमुक टॉनिक पाजत बसू नये. कोणत्याही टॉनिक दररोज पाजल्याशिवाय वजनात फरक पडत नाही, व जो पडतो तो फार किरकोळ असतो. तसेच बरेच घरगुती उपचार सांगितले जातात जसे कि ताक पाजणे वैगरे. याची काही गरज नसते असे माझे स्पस्ट मत आहे.
११) मला माहित आहे कि मी सांगितलेलं चारा नियोजन बहुतेक शेळीपालकाना रुचनार नाही, आवडणार नाही. मला जे उमगलं तेच मी येथे लिहिलं आहे, बाकी ज्याची त्याची मर्जी..!
१२) वर नमूद सर्व विवेचन हे स्थानिक जातीच्या शेळ्यांसाठी व करडांची मटणासाठी विक्री करण्याकरिता पालन करणाऱ्या शेळ्यांसाठी आहे. या नियोजनाने आपणास एका वर्ष्याच्या आत 70ते 80 किलोचा बोकड बनवणे किंवा त्या पद्धतीच्या शेळ्या तयार करणे शक्य नाही. आपणास असे करावयाचे असल्यास आपण त्या क्षेत्रातील तज्ज्ञ शेळी पालकाचा सल्ला घ्यावा हे उत्तम.
१३) पैदासी करिता किंवा ईद करिता जे शेळीपालन करतात त्यांसाठी मी सांगितलेलं चारा व खुराक नियोजन अपुरं ठरेल.

लेखक- बाळू मोटे बारामती