शेळयांमधील क्रॉस ब्रिडिंग - तोटे व फायदे

भाग 1

क्रॉस ब्रीडिंग ची दुसरी बाजू:-

1) क्रॉस ब्रीडिंग करून जगातील सर्वात जास्त मांस उत्पादन देणाऱ्या बोअर जातीपेक्षा जास्त मांस उत्पादन देणाऱ्या शेळ्या तयार करणे लगेच शक्य नाही. 
2) दुसऱ्या शब्दात सांगायचं म्हणजे क्रॉस ब्रीड मुळे मिळणारे मांस उत्पदन हे थेट बोअर पासून मिळणाऱ्या मांस उत्पादनापेक्षा कमीच असते.
3) अन्न धान्यांचे व भाजीपाल्याचे उत्पादन वाढवणे गरजेचे होते कारण वाढत्या लोकसंख्येला पुरेसे अन्न उपलब्ध होणे आवश्यक आहे. अन्न धान्य व भाजीपाला या जीवनावश्यक वस्तू आहेत. म्हणून धान्यांचे व भाजीपाल्याचे संकरीकरण करून उत्पादन वाढविण्याचे प्रयत्न करणे योग्य आहे.
4) धान्य व भाजीपाला पिकात संकरीकरण करून शेतकऱ्यांचा किती फायदा झाला?
5) मग फायदा कोणाला झाला? तर उत्पादन वाढीचा फायदा हा नेहमी ग्राहकाला होतो हा आज पर्यंतचा इतिहास आहे. ग्राहकाला जे आज स्वस्तात धान्य मिळते ती किमया उत्पादन वाढीची आहे. काही उदाहरणे पाहू
6) 20 ते 25 वर्षांपूर्वी टोमॅटो व वांगी पिकात शेतकरी सुधारित व पारंपरिक बियाणे वापरत होते. तेंव्हा टोमॅटोचे साधारण एकरी 10 टनापर्यंत उत्पादन मिळायचे आज हेच उत्पादन संकरिकरणामुळे सरासरी 30 ते 40 टनापर्यंत पोहचले आहे. सरासरी विचार केला तर टोमॅटो पिकातून शेतकऱ्यांचा म्हणावा तसा फायदा झाला का. असेच आपणास कापूस, ऊस वैगरे पिकामध्ये पहावयास मिळेल.
8) कोंबड्या पासून मिळणाऱ्या मांस उत्पादनाचे उदाहरण अतिशय समर्पक आहे. जास्त मांस उत्पादनासाठी आज मोठ्या प्रमाणात ब्रॉयलर कोंबड्यांचे संगोपन केले जाते. देशी कोंबड्यांचे मांस उत्पादन आज नसल्यात जमा झाले आहे. दर पाहता ब्रॉयलर च्या दुप्पट दर देशी कोंबड्याना मिळतो. देशी कोंबड्यांची मागणी आज खूपच कमी झाली आहे. जे चोखंदळ ग्राहक आहेत तेच फक्त देशी कोंबडीचा आग्रह धरतात. 
9) क्रॉस ब्रीडिंग करून आपण hf व जर्सी गाईंचा वाढीव दूध उत्पादनासाठी स्वीकार केला, दूध उत्पादन देशी गाईंच्या तुलनेत दुपटीने वाढले. परंतु झाले काय! आज क्रॉस ब्रीड गाईचे दूध असल्याने दर देशी गाईच्या दुधापेक्षा निम्याने कमी मिळतो. दूध उत्पादन वाढल्यामुळे ग्राहकांना स्वस्तात दूध पुरवठा करणे शक्य झाले परंतु दूध उत्पादक शेतकऱ्यांचा किती फायदा झाला.
10) तिसरे उदाहरण हे डुक्कर मासा म्हणजे चिलाबीचे घेऊ. हा काही संकरित मासा वगैरे नाही परंतु तो बाहेरील देशातून आयात केला आहे. आज 70 ते 80 टक्के ग्राहक हे चिलाबी या माशाचे आहेत. कारण तो भारतीय इतर मस्यांपेक्षा निम्याने स्वस्त आहे.
11) भारतीय लोकांची मानसिकता हीच आहे कि जेंव्हा एखाद्या उत्पादनाला स्वस्त पर्याय मिळतो तेंव्हा 70 ते 80 टक्के लोक तिकडे वळतात.
12) शेळ्यांमध्ये क्रॉस ब्रीडिंग करून समजा आता आहे त्या पेक्षा 40 टक्के मांस उत्पादनात जरी वाढ झाली तरी शेळीच्या मटणाचे दर वाढण्याऐवजी खाली येतील. आणि स्थानिक शेळ्यांच्या मटणाची मागणी कमी होईल त्या मुळे अत्ता आहे त्या पेक्षा स्थानिक शेळ्यांना दर वाढणार नाहीत.
13) शेळ्यांचे मांस उत्पादन वाढविण्यापेक्षा मटणाचे दर वाढू द्यावेत. जे अत्ता नैसर्गिक रित्या वाढत आहेत. दर वाढण्यात आपला फायदा आहे, मांस उत्पादन वाढण्यात नाही. उदाहरण पाहू-
आज क्रॉस ब्रीड शेळ्यांच्या मांस उत्पादनातील वाटा 0 टक्के आहे. आणि मटणाचे दर 400 रु किलो आहेत. 100 किलो विकल्यानंतर 40000 रु मिळतील. क्रॉस ब्रीड शेळ्यांचे मांस उत्पदन जर 40 टक्के ने वाढले तर काय होईल...!
आपणास एकूण 140 किलो मांस विकावे लागेल. त्या पैकी 100 किलो गावरान शेळीचे आहे त्याचे 40000 रु होतात आणि उरलेले 40 किलो संकरित शेळीचे आहे ज्याला निम्मा म्हणजे रु 200 दर मिळतो. तेंव्हा त्याचे रु 8000 होतील. म्हणजे 140 किलो मांस विकून आपणास 48000 रु मिळतील. 
आता दुसरी बाजू पाहू. क्रॉस ब्रीडिंग न करता आहे हे 100 किलोच मांस उत्पादन ठेवले परंतु त्याची गुणवत्ता सुधारली. वाढत्या मागणी मुळे व गुणवत्तेत सुधारणा केल्यामुळे मटणाचे दर 500 रु प्रति किलो असे झाले. आता आपणास 100 किलो मांस विकून 50000 हजार मिळतात. तेंव्हा कमी मांस उत्पादन करून आपणास जास्त पैसे हे आपोआप पुढे दर वाढल्यामुळे मिळणार आहेत. 
14) मांस हे काही जीवन आवश्यक वस्तू नाही. तेंव्हा दर वाढल्याने समाज्यात काही विपरीत होण्याची शक्यता नाही.
15) दुसरी एक हाकाटी आहे कि उच्च दर्जाची प्रथिने मिळविणे व कुपोषण टाळण्यासाठी मांस उत्पादन वाढविणे आवश्यक आहे. हे विधान सरासर खोटे आहे. कारण 'मी तुम्हाला उच्च दर्जाची प्रथिने देतो....घ्या रुपये 400 प्रति किलो दराने'. ज्यांच्याकडे कुपोषण होते त्यांना असे सांगणे म्हणजे नाठाळ पणा नव्हे काय?

तेंव्हा क्रॉस ब्रीडिंग करून शेळ्यांचे मांस उत्पादन वाढविणे योग्य आहे काय? एकूण शेळी पालन व्यवसायाला अधोगतीचे दिवस त्यामुळे येतील. आजच्या एवढेच पैसे मिळविण्यासाठी आपणास दुप्पट तिप्पट मांस उत्पादन करावे लागेल आपल्या हाताने आपल्या पायावर धोंडा का हाणून घ्यावा?

भाग 2

"सावध ऐका पुढल्या हाका":-

१) देशातील एकूण मांस उत्पादनातील वाटा खालील प्रमाणे आहे
मासेमारी (40 ते 50 %)
कुकुटपालन (30 ते 40 %)
शेळी व मेंढी (10 % पर्यंत)
इतर (1 ते 2%)
२) वरील प्रत्येक प्रकारच्या मांसास मिळणारा दर खालील प्रमाणे
मासे (सरासरी 100 रु किलो)
कोंबडी ( सरासरी 200 रु किलो)
शेळी व मेंढी ( 400 रु किलो)
३) खाऱ्या व गोड्या पाण्यातील मासेमारी, कुकुटपालन उद्योग व पारंपरिक शेळी पालन व्यवसाय आज रोजी चांगलेच स्थिरस्थावर झालेले आहेत. बंदिस्त शेळीपालन हा व्यवसाय अजून सेटल व्हायचा आहे.
४) बंदिस्त पद्धतीच्या शेळी पालन व्यवसायात दिवसेंदिवस वाढ होत आहे. जो पर्यंत बंदीस्त पद्धतीत स्थानिक देशी जातींचे संगोपन केले जाईल तो पर्यंत या व्यवसायाला चांगले दिवस राहतील. परंतु क्रॉस ब्रीडिंग करून कृत्रिम मांस उत्पादन वाढवून बंदिस्त शेळी पालन जेंव्हा व्यावसायिक तत्वावर सुरु होईल तेंव्हा अश्या शेळी पालनातून पुरेसा आर्थिक परतावा मिळणार नाही; का नाही त्याची कारणमीमांसा खाली केली आहे.
५) मुद्दा क्रं १ मध्ये आपण प्रत्येक प्राण्याचे मांस उत्पादनातील वाटा पहिला. आज रोजी यातील कोणत्याही प्राण्याची मांस उत्पादन व विक्री या साठी दुसऱ्या कोणत्याच प्राण्याबरोबर स्पर्धा नाही. मागणी व पुरवठा यांच्या नियमानुसार सर्वांचे उत्पादन सुरु आहे.
६) आज एकूण मांस उत्पादनातील शेळी मेंढीचं वाटा 10 टक्के पर्यंत आहे. क्रॉस ब्रीडिंग करून जास्त मांस उत्पादन देणाऱ्या शेळ्या पाळल्यानंतर हा 20 टक्के झाल्यावर काय होईल? मासे मारी व कुकुटपालन या व्यवसायावर कोणताही परिणाम होणार नाही. कारण ते चांगलेच सेटल झालेले व्यवसाय आहेत. 20 टक्के पैकी 10 टक्के वाढीव मांस उत्पादनाची स्पर्धा कुकुटपालन व्यवसायातून मिळणाऱ्या मांस उत्पादनाशी
होईल. कारण मटन व चिकन हे जवळपास सारखेच आहेत त्या मानाने मासे हा पदार्थ वेगळा पडतो. आता मुळातच कोंबडीच्या मांसाचे दर हे 200 रु किलो आहेत. तेंव्हा शेळ्यांच्या 10 टक्के वाढीव मांस उत्पादन हे 200 रु किलो या दराचा विचार करून विकावे लागेल. म्हणजेच 200 रु पेक्षा कमी दराने विकले तर ते कोंबडीला मिळणाऱ्या दराशी स्पर्धा करू शकेल.
७) तेंव्हा शेळ्यांच्या वाढीव मांस उत्पादनाची पहिली स्पर्धा हि कुकूटपालनाशी होईल व दुसरी स्पर्धा हि मासेमारी या व्यवसायाशी होईल.
८) तेंव्हा शेळी मेंढीचा एकूण मांस उत्पादनातील वाटा हा 10 टकेच्या आत कसा राहील हे पहिले पाहिजे जेणे करून रिटेल बाजारातील मांसास 400 रु पेक्षा जास्त दर मिळेल. रिटेल ला 400 मिळाले तर शेळीपालकला 200 ते 250 दर मिळतो, रिटेल ला 600 मिळाल्यास शेळी पालकाला 300 ते 350 दर सहज मिळेल.
९) शेळीच्या मांसास दर जास्त मिळविण्यासाठी काहीही करावे लागणार नाही परंतु क्रॉस ब्रीडिंग करून जास्त पैसे मिळविण्याकरिता या व्यवसायात ढोर मेहनत करावी लागेल. क्रॉस ब्रीड Hf गाई आल्यापासून दूध उत्पादन वाढले परंतु बाजार कमी असल्यामुळे शेतकऱ्यांना ढोर मेहनत करून हातावर फक्त शेण शिल्लक राहते हा अनुभव इथे लक्षात घेणे आवश्यक आहे.

भाग 3

क्रॉस ब्रीडिंग ची दुसरी बाजू:-

1) महाराष्ट्रामध्ये अनेक खाजगी संस्था, उद्योजक, निमसरकारी संस्था, धर्मादाय संस्था कृषी क्षेत्राशी निगडित आहेत. या बऱ्याच संस्थांमध्ये शेळी पालनाचे प्रशिक्षण दिले जाते. 
2) कित्येक दूरदर्शी राजकारणी व उद्योगपती आहेत व त्यांची खाजगी कंपन्या आहेत. 
3) शेळीच्या मटणाला परदेशात मागणी आहे. म्हणून वरील पैकी कोणीही क्रॉस ब्रीड शेळ्या सांभाळून मोठ्या प्रमाणात मांस निर्मिती करून निर्यात केल्याचे उदाहरण माझ्या ऐकिवात नाही. (कोणाला माहित असल्यास कृपया कळवावे, कमीत कमी माझे अज्ञान तरी दूर होईल)
4) आपण बरेच वर्ष क्रॉस ब्रीड hf गाईंचे दूध सेवन केले. आणि आता सांगितले जाते कि हे दूध भारतीय गाईंच्या दुधापेक्षा कमी प्रतीचे आहे. A1 व A2 हे दुधाचे प्रकार आता माहित झाले. कोणास ठाऊक उद्या भविष्यात क्रॉस ब्रीड शेळ्यांच्या मटणाच्या बाबतीत असेच संशोधन होऊन हे मटण आरोग्याच्या दृष्टीने योग्य नाही असा निष्कर्ष निघायचा!
5) अन्नाचे मांसात रूपांतर करण्याच्या क्षतेला fcr असे म्हणतात. कमीत कमी अन्न खाऊन जास्त मांस उत्पादन किंवा दूध उत्पादन देणारे प्राणी शेतकर्यांच्या दृष्टीने फायदेशीर आहेत. शेळ्यांमध्ये जास्त मांस उत्पादन देणाऱ्या किंवा क्रॉस ब्रीड शेळ्या या कमी अन्न खाऊन किंवा स्थानिक जातींच्या शेळ्यांऐवढे अन्न खाऊन जास्त मांस उत्पादन देतात असा कोणताही शास्त्रीय निष्कर्ष वाचनात आला नाही.

भाग 4

क्रॉस ब्रीडिंग फायद्याचे, पण केंव्हा:-

१) आज पर्यंत (भाग 1ते3) मी क्रॉस ब्रीडिंग ची निगेटिव्ह बाजू मांडण्याचा प्रयत्न केला परंतु क्रॉस ब्रीडिंग फायद्याचे देखील आहे. कसे ते आपण समजून घेऊ.
२) शेतकरी हित हे ध्येय ठेवून क्रॉस ब्रीडिंग केल्यास फायद्याचे ठरेल. उदाहरणार्थ क्रॉस ब्रीडिंग केल्याने जे उत्पादन तयार होईल त्याला जास्त दर मिळाल्यास फायदा होईल.
३) ललित जातीचा पेरू चे उदाहरण घेता येईल. हि संकरित जात आहे. तिचे उत्पादनात वाढ न करता पेरूच्या गुणवत्तेत बदल केला आहे. या पेरूच्या आतील गर हा गुलाबी रंगाचा असतो. त्यामुळे त्यास इतर पेरू पेक्षा जास्त दर मिळतो. त्यात शेतकऱ्याचा फायदा आहे.
४) cswri यांचे शेतकरी हित समोर ठेऊन केलेले संशोधन महत्वाचे आहे. त्यांच्या वेबसाइटवर माहिती मिळते. त्यांनी तिहेरी संकर असलेली स्वदेशी मेंढीची जात विकसित केली आहे. या जातीचे वैशिष्ट्ये म्हणजे उच्च प्रतीची लोकर आणि मटण देण्याचा गुण त्या मेंढीचा आहे. साध्या मेंढीची लोकर कमी प्रतीची असल्याने बऱ्याच वेळा फेकून द्यावी लागते किंवा कमी भावाने विकावी लागते. या तिहेरी संकरामध्ये मेंढी पालकाला लोकरीचे व मांसाचे उत्पादन मिळते व त्यात शेतकऱ्याचा फायदा आहे.
५) संकरीकरण करून शेळ्यांची रोग प्रतिकार शक्ती वाढवणारे संशोधन झाले तर त्यात शेळी पालकांनचा फायदा आहे.
६) संकरीकरण करून fcr मध्ये सुधारणा करण्याकरिता संशोधन केल्यास शेळी पालकांच्या फायद्याचे ठरेल. म्हणजे कमी अन्न (चारा व खुराक) खाऊन आजच्या इतकेच मांस उत्पादन देणारी शेळीची संकरित जात विकसित करणे होय. कमी चारा व खुराक लागत असल्याने उत्पादन खर्चात बचत होईल, व शेळी पालकाचा फायदा होईल. 
७) ईद च्या मार्केट साठी देखणे व रुबाबदार बोकड देणाऱ्या शेळीच्या संकरित जात विकसित केल्यास शेळी पालकाचा फायदा आहे.
८) आजचा संकरीकरण करण्याचा हेतू हा फक्त मांस उत्पादन वाढ हाच दिसतो. वास्तविक वर उल्लेख केल्या प्रमाणे अनेक बाबी आहेत ज्यात संकरीकरण केल्याने शेळी पालकांचा फायदा होऊ शकतो.

या माहितीचा शेवट येथेच करतो.

टीप:- भाग 1 ते 4 सर्व वैक्तिक (बाळू मोटे) मते आहेत. प्रत्येक व्यक्तीच्या विचार सरणीनुसार हि माहिती योग्य किंवा अयोग्य ठरू शकते. कोना उद्योग पतीचे, संशोधन संस्थांचे ,शासनाचे, शेतकर्याचे या माहितीने अहित व्हावे असा अजिबात हेतू नाही हे मी प्रामाणिक पणे नमूद करतो.

---बाळू मोटे बारामती. (9422512680)