FAQ...11

 FAQ...11

शेळ्यांसाठी गोठा पूर्व -पश्चिम बांधावा की उत्तर-दक्षिण?

उत्तर:- 

१) गोठ्याच्या लांबीची दिशा ठरवणे अत्यंत महत्वाचे आहे. आधुनिक कुकुटपालन मध्ये गोठ्याची लांबी पूर्व-पश्चिम ठेवली जाते व ते एक स्टॅंडर्ड आहे. परंतु हेच स्टॅंडर्ड शेळीच्या गोठ्यास लागू होईलच असे नाही. 

२) गोठा बांधताना अनेक बाबींचा विचार करणे अपेक्षित आहे- ज्यात प्राथमिक बाबी म्हणजे गोठ्यात येणारे ऊन, वारा-हवा, पाऊस, सोसाट्याचा वारा व गारपीट या मुळे होणारे गोठ्याचे नुकसान, थंडी व थंड हवा. द्वितीय बाबी म्हणजे- गव्हांणीची रचना, कप्पे, फ्लोरिंग, ऐसपैस जागा. तृतीय बाबी म्हणजे- उपलब्ध क्षेत्र, व त्याचे लांबी कोणत्या दिशेला आहे ते, जमिनीचा प्रकार म्हणजे खोली, मातीचा प्रकार, गोठा कोणत्या भागात येतो म्हणजे शहरी, निमशहरी किंवा शेतात वैगरे.

३) गोठ्याच्या लांबी व रुंदीचा थेट संबंध हा शेळ्यांच्या आरोग्याशी आहे. महाराष्ट्रातील जो कमी पावसाच्या प्रदेश आहे त्या भागात गोठा हा उत्तर -दक्षिण लांबी असलेला बांधायला हवा. या मुद्यावर शेळ्यांचे आहारशास्त्र या व्हाट्स अप ग्रुप मध्ये अनेक वेळा शेळीपालकांची चर्चा झाली आहे. त्याचे फायदे तोटे यावर बारकाईने विचार झाला आहे. 

४) लांबी उत्तर दक्षिण असल्यामुळे गोठ्यात भरपूर (हवा तेवढा) सूर्यप्रकाश आत घेता येतो. या सूर्यप्रकाशामुळे गोठ्याचे रोजच्या रोज निर्जंतुकीकरण होत असते, गोठ्यातील गोचीड, पिसवा, डास, माश्या यांचेवर नियंत्रण येते. सर्वात महत्वाचे म्हणजे गोठ्यातील ओलावा पूर्ण पणे कमी करता येतो. एरवी ओलावा कमी करण्यासाठी आपणास चुना वापरावा लागतो व त्यायोगे खर्च वाढतो.

५) पश्चिम महाराष्ट्र, खानदेश व मराठवाडा या प्रदेशात उत्तर दक्षिण लांबी असलेला गोठा उत्तम आहे. बाकी ज्या प्रदेशात जास्त पाऊस पडतो आशा ठिकाणी वेगळा विचार करावा लागतो.

६) पश्चिम बाजूने येणारा पाऊस व वारे आपणास त्या बाजूस भिंत बांधून रोखता येते. सर्वसामान्य पणे कमी पावसाच्या प्रदेशात याच बाजूने वारा व पाऊस हा येत असतो. पूर्वेची बाजू मोकळी ठेवल्यास सकाळ चे 12 वाजेपर्यंतचे ऊन गोठ्यात घेता येते. त्या योगे आपले बरेच प्रश्न आपोआप मार्गी लागतात.

७) हवा खेळती ठेवण्यासाठी व जास्तीत जास्त सूर्यप्रकाश आत येण्यासाठी गोठ्याची रुंदी 15 ते 20 फूट ठेवणे अपेक्षित आहे.

८) सोसाट्याचा वारा व गारपीट या मुळे गोठ्यास किती धोका आहे या हिशोबाने गोठ्याची उंची ठेवावी. जितकी उंची कमी ठेवाल त्या हिशोबाने गोठ्याची रुंदी देखील कमी ठेवावी व जितकी उंची वाढवाल त्या हिशोबाने रुंदी पण वाढवावी.

९) वरील प्रमाणे नियोजन केल्यास जवळपास सर्व समस्यांचे निराकरण करता येते.

- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

FAQ...10

FAQ...10

बंदिस्त शेळ्यांना खुराक म्हणून गहू देने योग्य आहे का?

उत्तर:-
१) शेळ्यांचे आहारशास्त्र या व्हाट्स अप समूहात या विषयावर अनेक वेळा चर्चा झाली आहे. या विषयी अनेक तज्ञ शेळीपालकांनी शेळ्यांना गहू खुराक म्हणून देण्याविषयी आपापली मते व्यक्त केली आहेत.
२) गहू हे एक खुरकाच्या दृष्टीने विशिष्ट वैशिष्ट्ये असलेले तृणधान्य आहे ज्यात क्रूड प्रोटीन जवळपास 12 टक्के व tdn 80 टक्के आहे. गहू बियातील प्रथिने पचण्यास सोपी असतात व त्यांचा शरीर बांधणीसाठी चांगल्याप्रकारे उपयोग होतो. गव्हातील ग्लूटेन खूप उपयुक्त आहे. गव्हातून मिळणारी प्रथिने व उपलब्ध होणारी ऊर्जा यांचे एक विशिष्ट गुणोत्तर आहे त्या मुळे गहू इतर तृणधान्य वर्गीय खुराक घटकापेक्षा पचवण्यास सोयीस्कर आहे.
३) गव्हाच्या अश्या चांगल्या गुणधर्मामुळे शेळ्यांना गहू खाऊ घातल्यास त्यांची तब्येत लवकर सुधारते व त्यांचा BCS म्हणजे बॉडी कंडिशन स्कोर वाढतो. म्हणून तब्येतीने खराब झालेल्या शेळ्यांना जर सुधाराव्याचे असेल तर त्यांना गहू खाऊ घालणे हिताचे आहे.
४) सर्वसाधारण शेळ्यांना एका त्यांच्या खुरकाच्या गरजेपेक्षा जास्त गहू खाऊ घातल्यास त्यांचा BCS प्रमाणापेक्षा जास्त वाढतो परिणामी त्या लागवड होण्यास त्रास देतात.
५) बऱ्याच शेळीपालकांची मत असे आहे की गहू खाऊ घातल्याने शेळ्या लवकर गाभ जात नाहीत किंवा वारंवार उलतातत.
६) सर्व शेळ्यांच्या बाबतीत वरील प्रमाणे अडचण येईलच असा दावा करता येत नाही. त्या मुळे गहू खाऊन देखील काही शेळ्या उत्तम प्रकारे त्यांचे पुनरुत्पादन चक्र मेंटेन करतात.
७) एका 40 किलो वजनाच्या शेळीस 100 ते 150 ग्राम पर्यंत गहू देता येऊ शकतो. शेळी विल्यानंतर गहू चालू केल्यास नक्कीच दूध उत्पादनात वाढ होते.
८) गहू खुराक म्हणू न द्यायचा असेल तर 50 ग्राम पासून सुरवात करावी. हळू हळू गव्हाची मात्रा वाढवत जावी. अचानक व एकदम जास्त गहू खाल्ल्यास असिडोसिस नावाचा आजार होतो व लवकर व योग्य उपचार न मिळाल्यास शेळी तात्काळ मृत्युमुखी पडते.
- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

Valine वालीन

 ८

Valine वालीन

१) वालीन हे एक आवश्यक अमायनो ऍसिड आहे.

२) वजनवाढ, चेता संस्था चे काम सुरळीत चालणे तसेच रोगप्रतिकारशक्ती चांगली राहणे या कामासाठी वालीन महत्वाचे आहे.

३) तृणधान्य आणि डाळ वर्गीय पिकात वालीन आढळते.

४) भाजीपाला पिकामध्ये सुद्धा वालीन आढळते.

- बाळू मोटे, बारामती, 9422512680.

FAQ...9

 FAQ...9

बंदिस्त शेळी पालनात शेळ्यांसाठी कोणते मिनरल मिकचर वापरावे?

उत्तर:-
१) बंदिस्त शेळ्यांना मिनरल मिकचर (mm) ची अत्यंत आवश्यकता असते हे अगदी 16 अणे खरं आहे.
२) mm चे प्रामुख्याने 3 प्रकार पडतात. पहिल्या प्रकारातील mm (मिनरल मिकचर) हे अगदी साधे घटक वापरून बनविलेले असते. त्यात dcp पावडर व काही खनिजे जसे zn, mn, mg, fe इ सारखे घटक टाकतात. हे घटक सल्फेट किंवा ऑक्सईड च्या संयुग स्वरूपात असतात. ज्या शेळ्यांना चांगल्या कोलीतीचा चारा व खुराक मिळत आहे अश्या शेळ्यांना हे मिनरल मिकचर दिले तरी चालते. हे mm स्वस्त असते.
३) यानंतर फॉरतीफाईड म्हणून आणखी एक प्रकारचे mm मिळते. यात काही सूक्ष्म खनिज मिसळलेली असतात ज्यांना इंग्रजी मध्ये ट्रेस मिनरल्स म्हटले जाते. तसेच काही व्हिटॅमिन्स जसे A , D आणि E यांचा समावेश असतो. यातील काही MM मध्ये काही अमायनो ऍसिड सुद्धा मिसळलेल असतात जसे mithonine. जय ठिकाणी शेळ्यांना काही ठराविक प्रकारचाच चारा उपलब्ध होत आहे किंवा काही प्रमाणात निकृष्ट प्रतीचा चारा उपलब्ध होत आहे त्या ठिकाणी असे mm वापरणे फायद्याचे असते. हे mm साध्या mm पेक्षा थोडे महाग असते.
४) चिलेटेड mm म्हणून आणखी एक प्रकार आहे, यात काही ट्रेस मिनरल्स वर प्रक्रिया करून त्यांचे चिलेटेड स्वरूप बनविले जाते. ज्या मुळे त्यांची परिणामकारकता आणखी वाढते. या mm मध्ये काही जास्तीची अमायनो ऍसिड व आणखी काही जास्तीची खनिजे जसे सेलेनियम, क्रोमियम वैगरे मिसळतात. तसेच काही व्हिटॅमिन्स जसे ade सोबत इतर जास्तीची व्हिटॅमिन्स मिसळली जातात. जसे व्हिटॅमिन H. ज्या भागामध्ये काही विशिष्ट ट्रेस मिनरल्स ची कमतरता आहे अशा भगत हे mm वापरणे जास्त फायदेशीर ठरते. किंवा ज्या ठिकाणी शेळी पालन निकृष्ट प्रकारच्या सुक्या चाऱ्यावर केले जाते आशा ठिकाणी देखील याचा वापर केला जाऊ शकतो. ज्या शेळ्या उत्पादनाच्या दृष्टीने उचतम आहेत व ज्यांना जास्तीची मिनरल नुत्रीशन ची आवश्यकता आहे अशा शेळ्यांना देखील आपण हे वापरू शकतो. जसे सानेंन शेळी जास्त दूध देते. म्हणून तिला असे चिलेटेड mm वापरणे फायद्याचे ठरते.
५) mm खरेदी करताना चांगल्या ब्रँडेड कंपनीचे खरेदी करणे जरी हिताचं असले तरी आपल्या दैनंदिन अनुभवानुसार त्याचा फायदा कसा मिळत आहे हे तपासून लोकल ब्रँड चे mm सुद्धा आपल्याला फायदेशीर ठरते. त्यातल्या त्यात काही चांगले ब्रँड म्हणजे विरबॅक, इंटस, झायडस, वेतकीनॉल, नॅचरल रेमिडी, मिनफगोल्ड वैगरे आहेत.
६) mm चा आणखी एक प्रकार म्हणजे एरिया स्पेसिफिक mm होय. या mm मध्ये आपल्या भौगोलिक भागात ज्या खनिजांची कमतरता आहे तीच खनिजे प्रामुख्याने mm मध्ये असतात. शेळ्यांसाठी असे mm बाजारात व्यावसायिक तत्वावर अजून उपलब्ध नाहीत.
- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

FAQ...8

 FAQ...8

बंदिस्त शेळ्यांना कोणत्या लसी द्याव्यात?

उत्तर:-

१) तसे पाहिले तर जवळपास सर्वच लसी शेळ्यांना देऊन घेणे जास्त उपयोगाचे आहे परंतु आपल्याकडील प्रत्यक्ष परिस्थिती पाहून लसीकर्णाचा कार्यक्रम आपण स्वतः ठरवून घ्यावा.

२) आपल्या बंदिस्त फार्म वर वेगवेगळ्या मार्गाने कोणकोणत्या रोगांचा प्रसार होऊ शकतो याचा सारासार विचार करावा व उपलब्ध वेलपत्रकाच्या हिशोबाने आपला लसीकरण कार्यक्रम बनवून तो दर वर्षी काळजीपूर्वक राबवावा.

३) ज्या फार्म वर इतर प्राण्यांची वर्दळ कमी प्रमाणात असते त्या ठिकाणी ठराविक महत्वाच्या लसी अवश्य देऊन घ्यावायत. ज्या रोगामध्ये जनावर उपचार करण्यास अजिबात वेळ देत नाही अश्या रोगांच्या लसी जाणीवपूर्वक इतर कोणतीही कारणे लक्षात न घेता अवश्य देऊन घ्यावायत. त्यानंतर जे रोग जास्त सांसर्गिक आहेत, अशा रोगांच्या लसी सुद्धा देऊन घ्याव्यात.

४) आपल्या भागात किंवा परिसरात जे रोग आढळत नाहीत किंवा 2ते 3वर्षा पूर्वी त्या रोगाची साथ आली नाही अशा रोगांच्या लसी दिल्या नाही तरी चालते. उदा. अंथराक्स, देवी, fmd, ब्लु टंग इ

५) माझ्या मते et, hs व ppr या लसी दर वर्षी न चुकता द्याव्यात. लसीकरणाची सुरवात मे महिन्यापासून करावी व दर महिन्यास एक एक लस देत जावी.

६) लसीकरणाची वेळापत्रक प्राप्त करून घ्यावे, त्याची मोठी प्रिंट काढून घरातील भिंतीवर लावून ठेवावे.

७) कोणती लस कशी घ्यावी याची योग्य माहिती प्रत्यक्ष पशुवैद्यक तज्ज्ञांकडून प्राप्त करून घ्यावी.

८) लसी च्या स्वरूपामध्ये किंवा डोस मध्ये काही बदल झाला आहे का याची खात्री करून घ्यावी.

९) लस ही पूर्णतः शीत साखळी तुन उपलब्ध झाली आहे का हे तपासावे व आपण देखील प्रत्यक्ष फार्म वर शितसाखळी मेंटेन करावी.

१०) लसीकरणापूर्वी जंतनाशक औषध किमान 21 दिवस अगोदर दिलेले असावे.

- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

FAQ...7

 FAQ...7

शेळ्यांसाठी कोणते लिव्हर टॉनिक द्यावे व किती प्रमाणात द्यावे?

उत्तर:-
१) शेळी हा नैसर्गिक व कृत्रिम निवड पद्धतीतून (मर्यादित अर्थाने) तयार झालेला व चांगल्या प्रकारे अनुकूलन झालेला एक काटक, निरोगी व कठीण वातावरणीय परिस्थितीत तगून राहणार पाळीव प्राणी आहे.

२) शेळीस चांगला चारा व पुरेसा व्यायाम मिळाला तर कोणत्याही प्रकारच्या टॉनिक ची, लिव्हर टॉनिक ची व खुरकाची आवश्यकता नसते. परंतु अलीकडच्या काळात शेळीस चांगला सकस चारा व चाऱ्यात विविधता मिळणे मुश्किल झाले आहे. तसेच शेळी बंदिस्त केल्याने व्यायाम मिळने देखील अवघड झाले आहे. 

३) वातावरण चा ट्रेस व प्रथिनांच्या आहारातील कमतरतेमुळे शेळ्यांची तब्येत खराब होते. तसेच वाढत्या जंतप्रदुर्भावामुळे शेळ्या खराब होतात. 

४) वरील सर्व कारणांसाठी लिव्हर टॉनिक सुचविले जाते. लिव्हर टॉनिक पाजल्याने शेळीस जास्त भूक लागते व त्यायोगे वजनवाढ होते असा दावा आहे. 

५) लिव्हर टॉनिक मधील प्रमुख घटक हा लिव्हर चा अर्क व अल्कोहोल असते. तसेच यात व्हिटॅमिन B देखील असते.

६) जर शेळ्यांना आपण चांगला चारा व खुराक देत असू तर आणि त्यांची तब्येत व्यवस्थित असेल तर कोणत्याही प्रकारचे लिव्हर टॉनिक देण्याची आवश्यकता नाही.

७) नैसर्गिक रित्या शेळीला तेवढी ताकद असते की ती तिचे लिव्हर चांगल्या प्रकारे मेंटेन करेल, म्हणूनच ती काटक आणि सुदृढ असते.

८) आजारातून उठलेल्या शेळ्यांना मात्र आपण लिव्हर टॉनिक देऊ शकतो.
- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

FAQ...6

 FAQ...6

करडांच्या वजन वाढीसाठी कोणते टॉनिक द्यावे?

उत्तर:-

१) शेळ्यांच्या आहारशास्त्र या व्हाट्स अप ग्रुप वर टॉनिक बाबत अनेक वेळा सखोल चर्चा झाली आहे, त्या सर्व चर्चेचा सार म्हणजे कोणतंही टॉनिक कटिंग च्या पिल्लामध्ये वापरणे आर्थिक दृष्ट्या परवडत नाही.

२) पिल्लांमध्ये टॉनिक च्या वापराने जी वजन वाढ मिळते; त्यासाठी जेवढा खर्च येतो त्याचा हिशोब करता टॉनिक वापरणे परवडत नाही असे प्रॅक्टिकली ग्रुप मधील अनेक शेळीपालकाना आढळून आले आहे.

३) कोणत्याही प्रकारचे टॉनिक हे निरोगी व उत्तम वजन वाढ मिळत असलेल्या पिल्लाना वापरणे काहीच उपयोगाचे नाही. उलटपक्षी ज्या पिल्लाचे वजन वाढ काही कारणामुळे मिळत नाही किंवा आजारपणामुळे पिल्लाची तब्येत खराब झाली आहे अशा पिल्लाना टॉनिक देने योग्य आहे.

४) टॉनिक मध्ये विशेषत्वाने कॅल्शियम व फॉस्फोरस हे घटक असतात , या बरोबरीने काही व्हिटॅमिन्स व मिनरल्स असतात. तसेच काही विशिष्ट अमायनो ऍसिड चे कॉम्बिनेशन सुद्धा त्यात असते. या सर्वांचा उपयोग आजारातून उठलेल्या पिल्लांच्या वाजनावाढीसाठी उपयोग होऊ शकतो. परंतु प्रत्यक्ष शेतकऱ्यांकडे आशा टॉनिक चा वापर करून वजन वाढ मिळाली असा मोठ्या प्रमाणात डेटा उपलब्ध नाही. 

५) वजन वाढीसाठी चांगला चारा व विशेषत्वाने चांगला खुराक देने जास्त उपयुक्त आहे.

६) जेंव्हा चांगला खुराक मुबलक प्रमाणात पिल्लास उपलब्ध केला जातो आणि अशा वेळेस जर टॉनिक देत असू तर मिळणार फायदा हा टॉनिक चा नसून दिल्या जाणाऱ्या खुराक चा आहे असे समजावे.

७) करडांना धान्य जसे मका, गहू इ खुराक म्हणून देताना त्या पिल्लास कॅल्शियम व फॉस्फोरस ची कमतरता निर्माण होते, हे टाळण्यासाठी मिनरल मिकचर देने जास्त योग्य व परवडण्यासारखे आहे. जर मिनरल मिकचर देने शक्य नसेल तर कॅल्शियम फॉस्फोरस चे टॉनिक पाजावे.

८) कोणतंही टॉनिक किती प्रमाणात पाजावे हे त्या कंपनीने त्या बॉटल वर लिहिलेले असते. त्या कंपनीने त्या टॉनिक च्या ज्या ट्रायल घेतलेल्या असतात किंवा जे प्रयोग केलेले असतात त्या प्रमाणे त्यांनी त्याचे प्रमाण व कालावधी निश्चित केलेला असतो.

९) 3 महिने वयाच्या आतील पिल्लाना पुरेसे दूध मिळत असेल तर कोणतेही टॉनिक पाजायची आवश्यकता नाही. 3 महिने झाल्यानंतर चांगला खुरकसोबत मिनरल मिकचर चालू करणे हे केंव्हाही फायद्याचे आहे.

१०) टॉनिक बाबत कंपनी व त्यांच्या प्रतिनिधी कडून जे मार्केटिंग केले जाते त्यास बळी न पडता सारासार विचार करून टॉनिक वापराबाबत स्वतः अभ्यास करावा व त्याचा गरजेपुरता वापर करावा.

- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

FAQ...5

 FAQ...5

बंदिस्त शेळ्यांना खुराकामध्ये सरकी पेंड देणे कितपत योग्य आहे?

उत्तर:-
१) सरकी पेंड मध्ये सुमारे 22 टक्के क्रूड प्रथिने असतात, त्यामुळे सरकी पेंड शेळ्यांसाठी एक उत्तम खुराक घटक आहे.

२) सरकी पेंडीत गॉसिपोल नावाचा एक भयंकर अँटी नुत्रीशनल घटक असतो. 

३) जास्त प्रमाणात सरकी पेंड खाऊ घातल्यास यातील गॉसिपोल मुळे शेळ्या लवकर माजावर येत नाहीत, वारंवार उलटतात तसेच गाभण शेळ्या गाभडतात असे प्रॅक्टिकली आढळून आले आहे. 

४) शास्त्रीय दृष्ट्या सरकी पेंड खाऊ घालायची असल्यास सलग 20 दिवस सरकी पेंड खाऊ घालावी व पुन्हा 20 दिवसांचा गॅप देऊन पुन्हा 20 दिवस खाऊ घालावी अशी पद्धत आहे. 

५) गॉसिपोल मुळे नर बोकडमध्ये कायमचे वंध्यत्व किंवा काही काळापुरते वंध्यत्व येऊ शकते. त्यामुळे लागवडीच्या बोकडास सरकी पेंड अजिबात खाऊ घालू नये. ईद चे बोकड व विक्री करावयाची पिल्ले यांना सरकी पेंड खाऊ घालावी.

६) एका 40 किलो वजनाच्या शेळीस 100 ग्राम पर्यंत सरकी पेंड खाऊ घालता येते परंतु या साठी शेळीस हळू हळू सवय लावावी लागते. 

- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

FAQ...4

 FAQ...4

बंदिस्त शेळीस खुरकामध्ये सोयाबीन बी देने योग्य आहे का व किती प्रमाणात द्यावे?

उत्तर:-

१) सोयाबीन बी मध्ये भरपूर क्रूड प्रोटीन म्हणजे प्रथिने असतात. सुमारे 30 टक्के प्रथिने असतात. या मुळे सोयाबीन शेळ्यांसाठी उत्तम खुराक घटक आहे, परंतु सोयाबिन बी शेळ्यांना खाऊ घालण्यात बऱ्याच अडचणी आहेत.

२) सोयाबीन बी मध्ये काही अँटी नुत्रीशनल घटक असतात ज्याच्या मुळे सोयाबीन खुराक म्हणून देऊन देखील आपणास हवा तो फायदा मिळत नाही. शेळीच्या शरीरात प्रोटीन बनविण्याची जी प्रक्रिया चालते त्या प्रक्रियेत सोयाबीन बी मधील प्रोटीन इनहीबिटर नावाचे घटक ज्यास ट्रिपसिंन इनहीबिटर असेही म्हणतात ते बाधा आणतात व त्यामुळे शेळीस प्राणिजन्य प्रथिनांची पुरेशा प्रमाणात निर्मिती करता येत नाही. 

३) हे टाळण्यासाठी सोयाबीन बी भाजून शेळीस खाऊ घालणे असा शास्त्रीय पर्याय आहे. आपण जसे हरभरे भाजून खातो तसे सोयाबीन तव्यावर किंवा मोठ्या कढईत भाजावे व थंड झाल्यावर खुराक म्हणून शेळ्यांना आपण खाऊ घालू शकतो.

४) सोयाबीन बी मध्ये फायटोइस्ट्रोजन नावाचा आणखी एक घटक असतो ज्या मुळे शेळ्या गाभडू शकतात. म्हणून मोठ्या प्रमाणात सोयाबीन बी शेळ्यांना खाऊ घालणे विशेषतः गाभण काळात हे धोक्याचे आहे.

५) एका 40 किलो वजनाच्या शेळीस 50 ते 100 ग्राम भाजलेले सोयाबीन बी खाऊ घालू शकतो. शेळीस कोणता चारा व इतर खुराक दिला जात आहे त्यावर त्या शेळीस किती सोयाबीन बी खाऊ घालायचे हे ठरवावे लागते.

६) सोयाबीन बी पेक्षा सोयाबीन मिल किंवा सोयाबीन पेंड जास्त योग्य आहे, या मध्ये 40 टक्के पर्यंत क्रूड प्रोटीन म्हणजेच प्रथिने असतात. सामान्य शेतकऱ्यास सोयाबीन पेंड मिळणे थोडे अवघड जरी असले तरी सोयाबीन बी पेक्षा सोयाबीन पेंड नक्कीच जास्त लाभदायक आहे. असे असले तरी सोयाबीन पेंड किंवा सोयमिल गाभण शेळीस वापरणे जास्त योग्य नाही.

७) सोयाबीन पेंडीचा करडांच्या वजन वाढीमध्ये शेंगदाणा पेंडीपेक्षा जास्त चांगला फायदा झाल्याचे शास्त्रज्ञांना आढळून आले आहे. ईद चे बोकड व विक्री साठी ठेवलेली करडे यांस सोयाबीन पेंड अवश्य वापरावी.

- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

Phenylalanine फिनिललालनाईन

 ७

Phenylalanine फिनिललालनाईन

१) फिनिललालनाईन हे एक आवश्यक अमिनो आम्ल आहे.
2) याचे पासून tyrosine टायरोसीन नावाचे दुसरे अमायनो ऍसिड बनविण्यास मदत होते.
3) द्विदल वर्गीय पिके व मांस आणि मासे या मध्ये फिनिललालनाईन हे अमायनो ऍसिड मुबलक मिळते.
4) मेलनीन melanin नावाचे त्वचेतील एक पिगमेंट/रंगद्रव्य बनविण्यामध्ये फिनिललालनाईन चा महत्वाचा सहभाग आहे.
5) ट्रेस कमी करण्यामध्ये महत्वाची भूमिका आहे.
6) चेता संस्थेतील सिग्नल वाहनांमध्ये देखील फिनिललालनाईन चा महत्वाचा भाग आहे.
7) मानवामध्ये ज्या व्यक्तीस phenylkleptonuria फिनिलकलेप्टोनुरिया नावाचा आजार आहे त्या व्यक्ती मध्ये फिनिललालनाईन चे वाईट परिणाम आढळून येतात.
8) फिनिललालनाईन पासून शरीरात dopamine डोपामाईन तयार होते ज्याच्यामुळे ब्लड प्रेशर वाढते किंवा रक्तदाब नियंत्रणात राहतो किंवा मेंटेन होतो.
9) फिनिललालनाईन शरीरात पेनकिलर चे सुद्धा कार्य करते.
- बाळू मोटे, बारामती, 9422512680.

FAQ...3

 FAQ...3

बंदिस्त शेळीस खुरकामध्ये मका बी द्यावे का? व किती प्रमाणात द्यावे?

उत्तर:-
१) मका बी मध्ये किंवा मका भरडा मध्ये सुमारे 9 ते 12 टक्के क्रूड प्रोटीन म्हणजेच प्रथिने असतात तर सुमारे 75 ते 80 टक्के पचणीय पदार्थ असतात. मका बियातून शेळीस मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा मिळते, ही ऊर्जा स्टार्च च्या स्वरूपात साठवलेली असते.
२) शेळीस स्टार्च पचवणे थोडे अवघड जाते, म्हणूनच मकेपेक्षा गहू, ज्वारी किंवा बाजरी पचण्यास हलकी असते. परंतु गहू, बाजरी किंवा ज्वारी पेक्षा मका बियातून शेळीस जास्त ऊर्जा उपलब्ध होत असते.
३) जर हिरवा चाऱ्या मध्ये मका पिकाचा समावेश असेल तर खुरकात मका बी अजिबात नाही दिले तरी चालते. किंबहुना फार कमी द्यावे किंवा देऊच नये.
४) मका बी खुरकात वापरल्यामुळे काही प्रमाणात प्रथिनांच्या पचणीयतेवर परिणाम होतो तसेच कॅल्शियम चयापचयवर परिणाम होतो. म्हणून मका बी आहारात वापरताना काळजी घ्यावी.
५) एका 40 किलो वजनाच्या शेळीस दिवसभरात 100 ग्राम पेक्षा जास्त मका शक्यतो देऊ नये. गाभण शेळीस मका बी किंवा भरडा देण्याचे पूर्णतः टाळावे. असे आढळून आले आहे की गाभण काळात मका बी जास्त प्रमाणात दिल्यास शेळी गाभडते.
६) शेळी विल्यानंतर शेळीस जो जास्तीचा खुराक आपण देतो त्या मध्ये मका बी वापरू शकतो. त्यामुळे शेळीस दूध वाढण्यास चालना मिळते.
- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

FAQ...2

 FAQ...2

बंदिस्त शेळीस कोणता खुराक द्यावा?

उत्तर:-
१) खुराक द्यायचा असेल तर शेळीस कोणत्या प्रकारचा चारा देत आहात व त्यातून कोणत्या प्रकारचे अन्नघटक शेळीस किती प्रमाणात मिळतात याचा विचार करून कोणत्या प्रकारचा खुराक किती प्रमाणात द्यायचा हे ठरवावे लागते.
२) खुराक तयार करताना त्यात उपयोगात आणावयाचे घटक असे निवडावेत जेणेकरून त्यातून चारा पिकातून न मिळणारे अन्नघटक मिळतील.
३) जर चारा पिकात एकदल वर्गीय पिकांचा समावेश एकूण आहाराच्या 50 टक्के पेक्षा जास्त असेल तर खुराक घटकात जास्तीत जास्त द्विदल वर्गीय खुराक घटकांचा समावेश करावा.
४) जर चारा पिकात द्विदल वर्गीय पिकांचा समावेश एकूण आहाराच्या 50 टक्के पेक्षा जास्त असेल तर खुराक घटकात एकदल आणि द्विदल खुराक घटकांचा समावेश करावा.
५) विलेल्या शेळीस विल्यानंतर 2 महिने जास्तीचा खुराक द्यावा.
६) खुराक घटकात मका, गहू, तूर चुणी, हरभरा चुणी, उडीद चुणी, गहू भुसा (कोंडा), तांदूळ कोंडा, शेंगदाणा, करडई, सूर्यफूल,तीळ इ तेलबियांच्या पेंडीचा समावेश करावा.
७) खुराक घटक निवडताना उपलब्धता, किंमत व त्यातून उपलब्ध होणारे अन्नघटक यांचा विचार करून खुराक तयार करावा.
८) शक्यतो खुराकामध्येच मिनरल मिकचर मिसळून द्यावे व खुराक दररोज घरच्या घरी ताजा बनवावा व लगेच शेळ्यांना खाऊ घालावा.
- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती.

FAQ...1

 FAQ...1

शेळ्यांनामधील गोचीड व पिसवांचे नियंत्रण कसे करावे?

उत्तर:-
१) गोचीड व पिसवा/ तांबवा/ सुळे या बाह्य परजीवी कीटकांचे नियंत्रण एकात्मिक पद्धतीने चांगल्या प्रकारे करता येते. यात स्वच्छता, नैसर्गिक व जैविक औषधांचा वापर, रासायनिक औषध चा वापर, जंतांशकाचा वापर आणि कोंबडीच्या माध्यमातून नियंत्रण करता येते.
२) गोठ्याची साफसफाई चांगली ठेवावी, गोठ्यात भरपूर सूर्यप्रकाश येईल अशी रचना करावी. गरज असेल तर गोठ्याचा पृष्ठभाग जाळून घ्यावा किंवा रासायनिक औषधांचा फवारा द्यावा.
३) तंबाखू, निंबोळी, करंज इ वनस्पती व बियांचा अर्क काढून त्या द्वारे नियंत्रण करता येते. या अर्काचा वापर शेळीस अंघोळ घालण्यासाठी व गोठ्यात फावरण्यासाठी करता येतो. 4 टक्के तीव्रतेचा अर्क बनवून वापरता येतो. तसेच बाजारात मिळणारे शाम्पू जसे मेडिकेयर शाम्पू ने शेळीस अंघोळ घातल्यास नियंत्रण मिळते.
४) बिव्हेरिया व व्हर्टिसिलियाम नावाच्या दोन बुरशी कृषी विज्ञान केंद्र किंवा कृषी महाविद्यालय/विद्यापीठ किंवा कृषी संशोधन केंद्र येथे उपलब्ध असते. या मित्र बुरशीचा 25 ते 50 ग्राम प्रति पंप या प्रमाणात द्रावण करून शेळीच्या अंगावर व गोठ्यात सर्व ठिकाणी फवारा करता येतो. अशी फवारणी ज्या वेळेस बाह्य परजीवींचे प्रमाण जास्त असते त्या वेळी जरूर करून घ्यावी किंवा वर्षातून किमान दोन वेळा करावी.
५) रासायनिक औषधामध्ये सायपेरमेथ्रीन, डेल्टामेथ्रीन, अमित्रझ इ औषधे फवारणी साठी 1 लिटर पाण्यात 1 मिली या प्रमाणात घेऊन शेळीच्या अंगावर व्यवस्थित फवारावे. तसेच ही औषधे 2 मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून शेळीस अंघोळ घालता येते किंवा आशा पाण्याच्या हौदात शेळ्या बुडवून घेता येतात. औषधी द्रावणात शेळ्या बुडावल्यास चांगले परिणाम मिळतात. आशा प्रकारची उपाय योजना वर्षातून किमान 2 वेळा चांगला प्रखर सूर्यप्रकाश असताना करावी. वरील पैकी एका वेळी कोणतेही एकच औषध वापरावे.
६) एव्हरमेकटींन ivermectin या जंतांनाशकाचा उपयोग गोचीड व पिसवांच्या नियंत्रणासाठी देखील केला जातो. याचे इंजेक्शन 1 मिली मोठ्या शेळीस कातडी खाली देतात. या प्रमाणे वर्षातून किमान 2 वेळा इंजेक्शन टोचून घ्यावे. चांगल्या क्षमतेचे किंवा परिणामकारकता असलेले जसे हायटेक f, हायटेक प्लॅटिनम किंवा लायमेक वैगरे टोचावे. एव्हरमेकटींन तोंडावाटे देखील देतात. त्याने सुद्धा गोचीड पिसवा नियंत्रण होते. एव्हरमेकटींन प्रमाणे closantel क्लोजनटेल हे औषध सुद्धा वापरता येते.
७) 50 शेळ्यांमागे 4 कोंबड्या गोठ्यात ठेवाव्यात, कोंबड्या शेळ्यांच्या अंगावरील व गोठ्यातील गोचीड खातात.
८) गोचीड व पिसवांचे नियंत्रण करण्यासाठी स्वतः अभ्यास करून व पशुवैद्यक तज्ज्ञांची मदत घेऊन वर्षभराचे एक सर्वसाधारण वेळापत्रक तयार करावे.
- सौजन्य- शेळ्यांचे आहारशास्त्र ग्रुप, संकलन - बाळू मोटे, बारामती. 

Arginine अर्जिनाईन

 ६

Arginine अर्जिनाईन

1) अर्जिनाईन हे एक आवश्यक अमायनो ऍसिड आहे जे शेळीच्या शरीरात तयार होत नाही. माणसामध्ये लहान बाळामध्ये अर्जिनाईन चे विशेष महत्व आहे. 

2) हृदयाचे काम, रक्ताभिसरण आणि रोग प्रतिकार शक्ती या मध्ये अर्जिनाईन चे महत्व आहे. 

3) शरीरात निर्माण होणारी वाढ संप्रेरके आणि इन्सुलिन यांच्या कार्यामध्ये अर्जिनाईन चे महत्वाचे काम आहे.

4) नर प्राण्यांमधील लैंगिक उत्तेजना चे कार्य सुरळीत चालण्यासाठी देखील अर्जिनाईन महत्वाचे असते.

5) मासे आणि मांस तसेच द्विदल वर्गीय पिकांमध्ये अर्जिनाईन उपलब्ध असते.

6) मोठ्या वयाच्या प्राण्यांमध्ये अर्जिनाईन काही प्रमाणात glutamine ग्लुटॅमिन आणि citrulline सितृलीन यांचे पासून बनविले जाते.

- बाळू मोटे, बारामती, 9422512680

Cysteine सिस्टीन

 ५

Cysteine सिस्टीन

1) सिस्टीन हे दुसरे महत्वाचे सल्फर घटक असलेले अमायनो ऍसिड आहे, जे शेळीच्या शरीरात बनविले जात नाही.

2) सिस्टीन पासून taurine टावरीन व इतर अमायनो ऍसिड शेळीच्या शरीरात बनविले जातात.

3) सिस्टीन शेळीच्या शरीर बांधणीसाठी जे आवश्यक प्राणिजन्य प्रोटीन आहेत ते बनविण्यासाठी व त्यांचे स्ट्रक्चर कायम ठेवण्यामध्ये काम करत असते.

4) शरीरातील विशिष्ट अँटीऑक्सिडंट सोबत सिस्टीन काम करत असते. 

5) सिस्टीन त्वचा , नखे व केस या मध्ये महत्वाची भूमिका बजावतो.

6) कांदे व लसूण या मध्ये सिस्टीन उपलब्ध असते तसेच इतर तेल वर्गीय पिके या मध्ये देखील सिस्टीन उपलब्ध असते.

7) मेंढ्यामध्ये लोकर उत्पादन होण्यासाठी सिस्टीन ची विशेषत्वाने गरज असते.

8) सिस्टीन इतर मूलद्रव्यसोबत देखील शरीरात विविध जैवरासायनिक प्रक्रियेमध्ये काम करते. ज्यांच्यामध्ये सेलेनियम, झिंक व तांबे यांचा समावेश आहे.

- बाळू मोटे, बारामती, 9422512680.

Threonine थ्रीओनाईन

 ४

Threonine थ्रीओनाईन

1) थ्रीओनाईन हे अमिनो आम्ल शेळीच्या शरीरात तयार होत नाही, चारा व खुराक घटकातून त्याचा पुरवठा करावा लागतो.
2) चेता संस्थेचे कार्य सुरळीत चालू राहण्यासाठी थ्रीओनाईन ची आवश्यकता असते.
3) शरीरातील फॉस्फोरिलेशन नावाच्या महत्वाच्या क्रियेत फॉस्फोरस आणि थ्रीओनाईन चा एकत्रित सहभाग असतो.
4) शरीरातील वेगवेगळे स्नायू व त्यांच्या योग्य वाढीसाठी, हालचालींसाठी थ्रीओनाईन आवश्यक असते.
5) विविध द्विदल वर्गीय पिकामध्ये थ्रीओनाईने असते, तसेच गहू व इतर एकदल पिकामध्ये देखील थ्रीओनाईने काही प्रमाणात उपलब्ध असते.
-बाळू मोटे, बारामती, 9422512680

Lysine लायसिन

३
Lysine लायसिन

1) लायसिन हे एक महत्वाचे आवश्यक अमायनो ऍसिड आहे. जे शेळीच्या शरीरात तयार होत नाही.
2) लायसिन चा शेळीच्या शरीरात महत्वाचा रोल आहे. रोगप्रतिकार शक्ती विशेषतः विषाणू विरोधात प्रतिकार शक्ती लायसिन मुळे प्राप्त होते.
3) लायसिन पासून प्राणिजन्य प्रथिने शेळीच्या शरीरात बनवली जातात.
4) लायसिन चा शरीरात बॅलन्स असेल तर ते अरजीनाईन नावाच्या दुसऱ्या अमायनो ऍसिड च्या दुष्परिणामपासून संरक्षण करते. दुसऱ्या शब्दात आहारात लायसिन व अरजीनाईन चा बॅलन्स असणे आवश्यक आहे.
5) सोयाबीन हा लायसिन चा स्रोत आहे. परंतु गहू व तांदूळ या मध्ये देखील काही प्रमाणात लायसिन उपलब्ध असते. ज्या वनस्पती मध्ये मोठ्या प्रमाणात क्रूड प्रोटीन असते त्यात लायसिन उपलब्ध असते असा एक ठोकताळा आहे.
6) पचन सुधारणा या विषयी लायसिन चे कार्य आहे असे काही संदर्भ मिळतात. लायसिन च्या उपलब्धतेमुळे पचन सुधारते व भूक लागते अस वाचनात आले.
7) केसांचे आरोग्य, तणाव मुक्ती, कातडीचे आरोग्य, रोगप्रतिकार शक्ती अश्या अनेक बाबी मध्ये लायसिन चा हातभार आहे.
8) कृत्रिम रित्या लायसिन चा पुरवठा करता येयू शकतो, जसे की काही mm मध्ये L लायसिन उपलब्ध असते.
- बाळू मोटे, बारामती, 9422512680

Tryptophan ट्रेप्टोफॅन

 २

ट्रेप्टोफॅन ( tryptophan )

1) ट्रेप्टोफॅन हे एक दुसरे महत्वाचे आवश्यक अमायनो ऍसिड आहे. जे शेळीच्या शरीरात तयार होत नाही.

2) ट्रेप्टोफॅन पासून इतर अमायनो ऍसिड किंवा व्हिटॅमिन्स शेळीच्या शरीरात तयार होतात जसे niacin/नियसीन म्हणजेच व्हिटॅमिन B3

3) ट्रेप्टोफॅन पासून malatonin मलेटॉनिन व सेरोटॉनिन seratonin हे घटक शरीरात तयार होतात. त्या दोघांचे शरीरात वेगवेगळी कार्य आहेत. अन्न ग्रहण, पुनरुत्पादन, रोगप्रतिकार शक्ती, तणाव दूर करणे इत्यादी बाबी ट्रेप्टोफॅन वर अवलंबून असतात

4) ट्रेप्टोफॅन हे शेळीच्या शरीरातील प्रथिने निर्मिती मध्ये महत्वाची भूमिका बजावत असते. 

5) द्विदल वर्गीय पिकामध्ये ट्रेप्टोफॅन असते, जसे सोयाबीन मध्ये ट्रेप्टोफॅन उपलब्ध आहे. मानवासाठी ट्रेप्टोफॅन चा चांगले स्रोत मांस, मासे व अंडी होय.

6) मानवात सेरोटॉनिन चा तणाव मुक्ती साठी, anti depression म्हणून उपयोग होतो त्यासाठी ट्रेप्टोफॅन ची अवशाक्त असते. म्हणूनच शेळीस देखील ट्रेस मधून बाहेर काढण्यासाठी ट्रेप्टोफॅन ची उपयोगिता तपासून पहावी लागेल. 

-बाळू मोटे, बारामती, 9422512680

methionine, मिथोनीन

 १

मिथेनॉईन 

1) शेळीच्या आहारातील हे एक आवश्यक अमायनो ऍसिड आहे. शेळी स्वतःच्या शरीरात मिथेनॉईन बनवू शकता नाही.

2) मिथेनॉइन हे एक साधारण असिडीक प्रकारचे अमिनो आम्ल म्हणजेच अमायनो ऍसिड आहे. त्याचे दोन प्रकार पडतात. एक म्हणजे L मिथेनॉइन आणि दुसरे म्हणजे D मिंथेनॉईन

3) मिथेनॉइन पासून इतर अमायनो ऍसिड शरीरात बनवली जातात जसे सिस्टीन हे अमायनो ऍसिड शेळीच्या शरीरात बनविले जाते.

4) मानवास मिथेनॉइन दुग्ध जन्य पदार्थ तसे मांस, मासे व अंडी यातून मुबलक प्रमाणात मिळते. परंतु शेळीस हेच डाळवर्गीय पिके व टेलवर्गीय पिकातून मुबलक प्रमाणात मिळते.

5) मिथेनॉइन बनण्यासाठी सल्फर म्हणजेच गंधकाची आवश्यकता असते. दुसऱ्या शब्दात सांगायचे झाल्यास मिथेनॉइन हे गंधक घटक असलेले महत्वाचे अमिनो आम्ल आहे. डाळ वर्गीय पिके व तेलबिया याना त्यामुळेच गंधकाची शिफारस केली जाते. सिंगल सुपर फॉस्फेट हे खत भुईमूग पिकास वापरण्यास सांगितले जाते ते त्यामुळेच.

6) मिथेनॉइन शरीरात अनेक महत्वाची कामे करते. यकृत म्हणजेच लिव्हर चे कार्य सुरळीत चालण्यासाठी मिथेनॉइन आवश्यक आहे. मांस बनणे, शरीराची वाढ होणे, सल्फर चा पुरवठा होणे इत्यादी बाबी मिथेनॉइन मुळे शक्य होतात.

7) मिथेनॉइन कृत्रिम रित्या देखील बनवता येते. त्या मुळे ते काही mm मध्ये असल्याचे आपणास दिसून येते.

- बाळू मोटे, बारामती. 9422512680.