5

१) स्मॉल रूमीनंट म्हणजे शेळी मेंढी इ सारखे प्राणी जे रवंथ करतात. यांची पचनसंस्था कशी काम करते हे समजून घेणे खरोखरच हितावह आहे. 4 कप्या पैकी पहिला कप्पा म्हणजे रुमेन. यात असंख्य बॅक्टेरिया, प्रोटोझोवा व फंगस असतात. तुलनेने बॅक्टेरियांची म्हणजे जिवाणूंची संख्या जास्त असते. जिवाणू द्वारे अन्नाचे पचन येथे चालू असते.
२) येथील जिवाणू व काही अन्नाचा भाग पुढच्या कप्प्यात जाऊन वेगवेगळ्या विकाराद्वारे पचवले जातात. याचा अर्थ असा कि रवंथ करणारे प्राणी स्वतःच्या पोटात वाढवलेले जिवाणू खातात, म्हणजेच हे प्राणी मांसाहारी आहेत..!
३) शेळीच्या शरीर वाढीसाठी वनस्पती जन्य प्रथिनांची आवश्यकता असते, ते आपण द्विदल वर्गीय चारा, मका, गहू व खुरकातून देतो. या सर्व वनस्पती जन्य प्रथिनांचं जीवनुमार्फत विघटन केलं जातं व पुढे ते पचवलं जातं.
४) प्रथिनांमध्ये एक महत्वाचा घटक असतो तो म्हणजे नायट्रोजेन N. हा नायट्रोजेन युरिया मधून शेळीला पुरवता येतो तेंव्हा त्याला नॉन प्रोटीन नायट्रोजेन NPN असे म्हणतात.
५) निकृष्ट दर्जाच्या चार्यामध्ये उदा गव्हाचे काड, सरमड, भाताचा पेंढा वगैरे. या मध्ये वनस्पती जन्य प्रथिने फार कमी असतात. त्यात नायट्रोजेन चे प्रमाण कार्बनच्या तुलनेत फारच कमी असते. परिणामी जीवणूद्वारे असे पदार्थ पचावण्यास उशीर लागतो. किंवा ते पचत नाहीत. परंतु अश्या पदार्थांची ऊर्जा पुरवण्याची क्षमता जास्त असते, परंतु प्रथिनांच्या अभावी त्याचा उपयोग होण्यात अडचणी येतात. शास्त्रीय भाषेत सांगायचं झाल्यास गव्हाचे काड व उसाचे पाचट यांचा कर्ब:नत्र गुणोत्तर 110:1 च्या आसपास आहे. याचा अर्थ असा कि कार्बनचे 110 अनु तेंव्हा नायट्रोजन चा 1 अनु. कर्ब:नत्र गुणोत्तर जर 10:1 असे असेल तर असे पदार्थ जिवाणू मार्फत लवकर कुजवले किंवा पचवले जाऊ शकतात.
६) गव्हाच्या काडावर युरियाची प्रक्रिया करून त्यातील नत्राचे प्रमाण कृत्रिम रित्या वाढविता येते परिणामी असा निकृष्ट चारा लवकर पचतो व त्यातील व जीवणूद्वारे प्रथिनांची निर्मिती होते.
७) युरियाची प्रक्रिया केलेला चारा शेळीनं खल्यांनातर तिच्या पोटातील जिवाणू युरियातील नत्राचा उपयोग स्वतःच्या शरीरासाठी आवश्यक प्रथिने निर्मितीसाठी करतात. जसं मातीमध्ये आजटोबॅक्टर, रायझोबियम हवेतील नत्र व जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थ घेऊन, ते मेल्यानंतर जमिनीत नत्र स्थिरीकरण करतात तसे पोटातील जिवाणू युरियातील नायट्रोजन चा उपयोग प्रथिने निर्मितीसाठी करतात. असे जिवाणू पुढच्या आतड्यात जाऊन पचवले जातात. अश्या तर्हेने शेळीला NPN द्वारे प्रथिने मिळतात व निकृष्ट चारा देऊनही शेळ्यांची तब्येत चांगली राहते.
८) गेल्या वर्षी चारा टंचाईमुळे मी करडांसाठी युरिया वापरायचे ठरवले. परंतु चार्यावर प्रक्रिया न करता सोप्यात सोपी पद्धत वापरायचे ठरविले. या साठी मी पिण्याच्या पाण्यात युरिया विरघळवून ते पाणी पिण्यास ठेवले.
९) ८ कर्डांचा विचार करून द्रावण तयार केले होते परंतु 8 पैकी फक्त 3 कर्डानीच ते पाणी पिले.
१०) परिणामी त्यांना युरियाची विषबाधा होऊन ती तीनही करडे अर्ध्या तासाच्या आत मृत्युमुखी पडली.
११) आता या सर्व प्रकारास तुम्ही मला वेडे ठरवाल, पण माझ्याकडून ती चूक झाली हे खरेच. माझं एवढंच सांगण आहे कि माझ्यासारखा अघोरी प्रयोग कोणी करू नये.
१२) युरियाचं पाणी पिल्यानंतर 5-10 मिनिटात करडांचे अंग थरथर कापायला लागले, त्यांना उठता येईना, बसता येईना, श्वास घेता येईना. थोड्या वेळाने तोंडाला फेस सुटला. सुमारे अर्ध्या तासात उपचार चालू असताना तीनही करडे मरून पडली. माझ्या डोळ्यादेखत मेली. जनावरांचे डाक्टर देखील होते. पोट फुगले होते, बहुदा गॅस तयार झाला असावा.
१३) युरिया पाण्यात टाकल्यानंतर किंवा जनावराने युरिया खाल्ल्यानंतर तो पोटातील पाण्यात मिसळतो व त्यातून अमोनिया गॅस तयार होतो. या प्रक्रियेस युरियाचं हैड्रोलिसिस असे म्हणतात. हा अमोनिया गॅस अतड्याद्वारे रक्तात शोषला जातो. इथेच तर खरी अडचण असते. एकदा रक्तात अमोनिया गेला कि विषबाधा होते.
१४) किती प्रमाणात विषबाधा झाली या वर पुढचा सर्व खेळ अवलंबून असतो. पण जनावर वाचण्याची शक्यता फार कमी असते.
१५) पोटातील अमोनियला थांबवण्यासाठी असेटिक ऍसिड किंवा त्याला व्हिनेगर म्हणतात ते पाजयचे असते. पण आपल्या गावात ते मिळत नाही. दुसरा उपाय म्हणजे सलाईन लावायची व रक्त डायलूट करायचं. इतर विषबाधेवर चालणारं ऍट्रोपीन सल्फेट इथे उपयोगाला येत नाही.
१६) असो. माझं किमान 12 हजाराचे नुकसान झाले. प्रयोग खूपच महागात पडला.

Balu Mote, Baramati.