4

१) चारा आणि खुराक यांचं नियोजन अतिशय महत्वाचे आहे. बऱ्याच वेळा पोटभर चारा देऊन, खुराक देऊन देखील शेळ्यांची वजने वाढत नाहीत अशी तक्रार असते. माझ्या 2 वर्षाच्या अनुभवाच्या कालावधीत मला हि समस्या प्रकर्षाने जाणवली. त्यासंबंधी मी माझे चिंतन येथे मांडणार आहे. मी कोणताही निष्कर्ष येथे मांडणार नाही, किंबहुना हे विचार वाचकांनी लक्षात घ्यावेत व पुढील प्रयोग करून योग्य ते निःकर्ष काढावेत हि विनंती
२) प्रशिक्षणे, चर्चा सत्रे, पुस्तके या मध्ये शेळी च्या वजनाच्या 2 टक्के एवढा DM म्हणजे dry matter म्हणजेच शुष्क भाग देण्यास सांगितले जाते. जर या प्रमाणे 4 किलो ओला चारा व 1 किलो सुका चारा दिला तर हि 2 टक्के DM ची गरज पूर्ण होऊ शकते.
३) शेळीच्या वजन वाढीसाठी वेगवेगळ्या अन्नघटकांची वेगवेगळ्या प्रमाणात गरज असते. आपण येथे फक्त प्रथिने म्हणजेच प्रोटीन याचाच फक्त विचार करणार आहोत.
४) सोबतच्या चित्रात शेळीच्या वेगवेगळ्या अवस्थेत किती DM लागतो व त्यावर आधारित किती क्रूड प्रोटीन CP लागतो हे दिसते. हि माहिती बाहेरील देशातील असून आपल्याकडील शेळ्यांना जशीच्या तशी लागू होईल असे नाही. उदाहरण दाखल येथे घेतली आहे. या माहितीत DM ची व CP ची रेंज दाखवली आहे, त्याचे खालील 2 अर्थ निघू शकतात-
– त्या देशातील शेळीच्या वेगवेगळ्या जातींसाठी ती रेंज असू शकते.
– किंवा एकाच शेळीच्या जातीसाठी कमीत कमी व जास्तीत जास्त अशी रेंज असू शकते.
आपण येथे दुसरा मुद्दा विचारात घेणार आहोत, म्हणजेच दिलेली रेंज हि एकाच जातीच्या शेळी साठी कमीत कमी व जास्तीत जास्त असे मानू.
५) आजचे विवेचन हे पुढील वाक्य केंद्रीभूत ठेवून करणार आहे-
' शरीर वाढी साठी जे अन्नघटक जितक्या कमी प्रमाणात लागतात तितकेच ते त्यांच्या थोड्याश्या कमी जास्त प्रमाणामुळे शरीर वाढीवर विपरीत परिणाम करू शकतात'.
६) वरील स्टेटमेंट समजून घेण्याकरिता आपण एक हायपोथेटिकल उदाहरण पाहू-
समज एक व्यक्ती 3 चपात्या व वाटीभर भाजी असे 250 ग्राम चे जेवण जेवते. या 250 ग्राम जेवणात 1 ग्राम मीठ आहे. जेंव्हा 250 ग्राम जेवनामध्यए 1 ग्राम मीठ असते तेंव्हा जेवण चविष्ट असल्याने ती व्यक्ती ते जेवण आवडीने खाते. आता 1 ग्राम मिठाएवजी 0.750 ग्राम मीठ टाकू तेंव्हा तेच जेवण त्याच व्यक्तीला किंचित अळणी लागेल परंतु तो ते पूर्ण खाऊन टाकेल. हि झाली सहनशक्ती. आता त्याच जेवणात 0.500 ग्राम एवढेच मीठ टाकू. आता त्या व्यक्तीला तेच जेवण अळणी व बेचव लागेल म्हणून तो 3 चपात्यापैकी 2 नच खाईल. हि झाली कमतरता. आता आपण त्या जेवणात 0.250 ग्राम मीठ टाकू, या वेळेला ती व्यक्ती फक्त 1च चपाती खाऊ शकतो.
आपणास या उदाहरणात काय दिसते. 250 ग्राम जेवणात अतिशय कमी प्रामनात लागणाऱ्या मिठाच्या मात्रेत थोडा जरी बदल केला तरी त्याचे परिणाम मोठे दिसतात. आता हेच उदाहरण आपणास शेळी ला लागणाऱ्या प्रथिनांचा मात्रेबाबत अकडेवारींनीशी तपासून पाहायचे आहे.
७) सोबतच्या चित्रात विलेल्या व दूध देणाऱ्या (lactation) शेळीला तिच्या वजनाच्या 2.8 ते 4.6 टक्के एवढा DM तर त्या DM च्या 12 ते 17 टक्के CP लागेल असे मांडले आहे. यात 2.8 हि कमीत कमी तर 4.6 हि जास्तीत जास्त पातळी तसेच 12 व 17 हि कमीत कमी व जास्तीत जास्त पातळी अनुक्रमे DM व CP यांचे बाबतीत आहे असे मानू.
८) एक 40 किलो वजनाच्या शेळीला वरील आकडेवारी नुसार किती DM व CP लागेल ते काढू.
- (40X2.8)/100= 1.12 kg DM लागेल य DM मध्ये पुढील प्रमाणे CP असायला हवा
:(1.12X12)/100= 0.1344 kg CP. येथे 1.12 व 0.1344 हि DM ची व CP ची कमीत कमी गरज आहे हे लक्षात घावे.
-(40X4.6)/100= 1.84kg DM लागेल यात
:(1.84X17)/100=0.3128 kg CP असायला हवा. येथे 1.84 व 0.3128 हि अनुक्रमे DM व CP ची जास्तीत जास्त गरज आहे हे लक्षात घ्यावे.
९) वरील प्रमाणे शेळीच्या चांगल्या पोषणासाठी तिला जास्तीत जास्त 0.3128 kg प्रथिने (CP) किंवा व्यवस्थित वाढीसाठी किमान 0.1344kg प्रथिनांची आवश्यकता आहे. या पेक्षा कमी प्रथिने म्हणजेच CP मिळाले तर शेळीच्या उत्पादनावर व वजन वाढीवर परिणाम होईल. येथे आपण कमीत कमी पातळी विचारात घेऊ.
१०) आपण शेळीला फक्त ओला हिरवा मका व खुराक देत आहोत असे गृहीत धरू. मका चर्या बाबत खालील विधाने गृहीत धरू. (संदर्भासाठी मेज एक्सपर्ट सिस्टीम नावाच्या वेबसाईटवरुन हि माहिती घेतली आहे)
-मका दाण्यात 12 टक्के प्रोटीन असतात
- बी पेरल्यानंतर त्याला कणसे लागेपर्यंत 7 ते 10 टक्के प्रोटीन असते. व 85 ते 90 टक्के पाणी असते.
- चिकातील मका चाऱ्यात पुन्हा 12 टक्के प्रोटीन व 80 टक्के पाणी असते
- बी पक्व झाल्यावर प्रोटीन 12 टक्क्यांवरून कमी कमी होत जाऊन 8 टक्के पर्यंत खाली येते. पाणी 75 ते 70 टक्के एवढे असते.
-अश्या वेळेला मात्र फक्त दाणे काढून प्रोटीन काढल्यास ते 10 ते 12 टक्के भरते.

खुराक म्हणून आपण गोळी पेंड देणार आहोत ज्या मध्ये 22 टक्के प्रोटीन आहे.
११) 40 किलो वजनाच्या शेळीला 1.12 कलो DM लागतो हे आपण पहिले. तेवढा Dm देण्यासाठी किती मका व खुराक द्यावा लागेल व त्यात किती प्रोटीन मिळेल ते काढू. 

- 5 किलो चिकातील मका चाऱ्यात
(5x80)/100=4, 5-4=1kg. म्हणजेच 5किलो हिरवा चिकातील चाऱ्यात 1 किलो DM आहे.
- (1x12)/100= 0.12 kg CP मिळेल
- 0.150 kg गोळी पेंड दिल्यास
(0.150x10)/100=0.015, 0.150-0.015=0.135 kg DM मिळेल.(10% ओलावा)
- (0.135x22)/100= 0.0297 kg CP मिळेल
आता आपण वरील दोघांची DM व CP ची बेरीज करू-
DM=1+0.135=1.135kg
CP=0.12+0.0297=0.1497kg
40 केली वजनाच्या शेळीला जेवढा DM व CP लागतो त्यापेक्षा थोडा जास्त वरील आहारातून दिला जात आहे हे येथे लक्षात घ्यावे.
१२) दर वेळेला आपणास चिकात आलेली मकेचा हिरवा चारा म्हणून देणं शक्य होत नाही. बऱ्याच वेळेला आपण कणसे लागण्या अगोदर किंवा पक्व मका चारा म्हणून खाऊ घालतो. आता जर कणसे लागण्या अगोदर मका खाऊ घातल्यास म्हणजेच 85 टक्के पाणी व 9 टक्के CP असताना 5 किलो खाऊ घातल्यास त्याच शेळीला किती DM व CP मिळेल ते पाहू. येथे आपण खुरकामध्ये कोणताही बदल करणार नाही आहोत-
-(5X85)/100= 4.25, 5-4.25= 0.75 kg DM.
- (0.75x9)/100=0.0675 kg CP
आता
एकूण DM= 0.75+0.135=0.885 kg व
CP= 0.0675+0.0297= 0.0972
म्हणजेच जर आपण चार्यातील केवळ 5 टक्के पाण्याचं प्रमाण वाढवलं व प्रोटीन केवळ 3 टक्केनी कमी केलं तर त्या शेळीला
DM-0.235 kg व CP- 0.0372 kg एवढ तिला लागणाऱ्या DM च्या व CP च्या कामीत कमी पातळी पेक्षा कमी मिळेल.
१३) एकूणच शेळीच्या आहारातील अन्नघटक मोजून शेळीला खाद्य पुरवठा करणे सध्या तरी आपल्याकडे शक्य नाही. मग अश्या परिस्थितीत शेळीचे चांगले पोषण होईल असा आहार देण्याची कोणती सोपी पद्धत आहे?
१४) हे विश्लेषण पूर्णपणे थेरोटीकल आहे. हेच प्रॅक्टीकॅली करता येऊ शकणार नाही. केवळ मका चारा म्हणून घेतला आहे तो केवळ गणितातील किचकट पणा टाळण्यासाठी. वास्तविक संतुलित आहार देऊन सुद्धा असे गणित मांडता येईल.